Pomysł na Małą apokalipsę

Tak pisał Tadeusz Konwicki w Małej apokalipsie, ukazując absurdalną i degradującą człowieka rzeczywistość Polski Ludowej w jej krańcowym stadium.

RvXUwXrEcVrUG

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna ma szczupłą, pociągła twarz, na której wyraźnie widoczne są zmarszczki. Nos mężczyzny jest wydatny, oczy zasłonięte przyciemnianymi okularami. Mężczyzna ubrany jest w koszulę, spodnie. Siedzi na fotelu. Na kolanach trzyma pręgowanego kota.

Mała apokalipsa to groteskowagroteskagroteskowa powieść polityczna, w której autor stworzył uniwersalny obraz państwa totalitarnego. Czas akcji w powieści nie został dokładnie określony - wiadomo, że jest to dzień przyjazdu do Warszawy I sekretarza partii ZSRS. Wydarzenia rozgrywają się w stolicy, oglądanej oczami wędrującego po jej ulicach bohatera i jednocześnie narratora. To miejsce brudne i zaniedbane, przed sklepami w długich kolejkach stoją ludzie, ustalonego porządku pilnują policja i tajne służby bezpieczeństwa. Symbolem zniewolenia jest brak dostępu społeczeństwa do kalendarzy - ma je tylko Urząd BezpieczeństwaUrząd BezpieczeństwaUrząd Bezpieczeństwa. W kraju panuje bieda, w sklepach brakuje podstawowych artykułów spożywczych. Obraz ten dość wiernie oddaje ówczesne realia, choć zawiera również cechy celowego przerysowania. W powieści Warszawa udekorowana jest jedynie flagami i transparentami z okazji święta PRL - prawdopodobnie 22 lipca. Nad wszystkim góruje Pałac Kultury i NaukiPałac Kultury i NaukiPałac Kultury i Nauki nazwany w Małej apokalipsie „pomnikiem pychy, statuą niewolności”.
Pretekstem do stworzenia wielowymiarowego obrazu rzeczywistości państwa komunistycznego stała się dla Tadeusza Konwickiego historia pisarza, który ma dokonać aktu samospalenia przed warszawskim Pałacem Kultury i Nauki na znak protestu przeciw planowanemu wcieleniu Polski do ZSRS. Całodzienna wędrówka bohatera po lewobrzeżnej Warszawie ma pomóc podjąć mu życiową decyzję. Jeśli w drodze po kolejnych kręgach polskiego infernoinfernoinferno odnajdzie jakiekolwiek uzasadnienie dla dalszej egzystencji, to będzie żył, jeśli nie, to dokona samobójczego aktu mającego stać się manifestacją niezgody na otaczającą go rzeczywistość, próbą obudzenia narodu tkwiącego w somnambulicznymsomnambulizmsomnambulicznym śnie rodem z Wesela Wyspiańskiego.

Tematyka powieści

Mała apokalipsa jako dzieło wielowymiarowe obejmuje następujące płaszczyzny:

• społeczną - prezentuje obraz społeczeństwa polskiego końca lat 70. XX w., w powieści występują trzy grupy bohaterów charakterystycznych dla społeczeństwa PRL: dygnitarze rządowi i partyjni, służba bezpieczeństwa i członkowie partii (żyją w bogactwie, ale z uwagi na brak empatii i inteligencji zostali sportretowani groteskowo; opozycjoniści (przedstawieni jako grupa egoistyczna, uwikłana w totalitaryzm); zniewolone i zmanipulowane społeczeństwo;

• polityczną - przedstawia relacje polsko‑sowieckie oraz demaskuje mechanizm działania systemu komunistycznego;

• moralną - w państwie totalitarnym nie ma miejsca na respektowanie podstawowych wartości, akt samospalenia ma być protestem przeciwko takiej rzeczywistości;

• eschatologicznąeschatologiaeschatologiczną - utwór poprzez swój tytuł nawiązuje do Apokalipsy św. Jana, określenie „mała” zwraca uwagę na fakt, że samounicestwienie w przypadku państwa totalitarnego nie jest kwestią jednego dnia, ale następuje powoli i etapami;

• egzystencjalną - poszukiwanie przez bohatera celu i sensu życia w zniewolonym mieście.

Nawiązania

Uważny czytelnik Małej apokalipsy szybko dostrzeże liczne analogie i odniesienia, m.in. do Procesu Franza KafkiFranz KafkaFranza Kafki. Już w pierwszym zdaniu powieści Konwickiego ,,Oto nadchodzi koniec świata” (T. Konwicki, Mała apokalipsa, Warszawa 2010, s. 5.) odczuwalny jest kafkowski nastrój dusznej, wszechogarniającej grozy spotęgowany poranną wizytą dwóch mężczyzn przynoszących niecodzienną nowinę, a potem błąkanie się bohatera po labiryntach miasta czy inne mnożące się absurdalne sytuacje. Jak zauważył dziennikarz Andrzej Kaczyński:

Małą apokalipsę Tadeusza Konwickiego długo uważano za jedną z najlepszych diagnoz rzeczywistości realnego socjalizmusocjalizmsocjalizmu oraz jej dosadną karykaturę. W powieści można odnaleźć cechy typowe dla pamfletupamfletpamfletu politycznego, jak: demaskatorski charakter, pozwalający na ukazanie rzeczywistości takiej, jaka ona jest - bez iluzji, stylistyka ekspresywno‑retoryczna (opierająca się na emocjach i zabiegach retorycznych), skłonność do hiperbolizacjihiperbolizacjahiperbolizacji i absurduabsurdabsurdu oraz wypowiedzi nacechowane satyryczniesatyrasatyrycznie. Małą apokalipsę zalicza się również do antyutopiiantyutopiaantyutopii.

Słownik