Przeczytaj
Przypomnij sobie, kim był Demokryt. Zastanów się, które z jego twierdzeń są ci znane. Oceń, na ile jego koncepcja atomu pokrywa się z koncepcją współczesną.
AtomizmAtomizm Leucypa i Demokryta
(ok. 460 r. p.n.e.–ok. 370 r. p.n.e.)
Czas, w którym Demokryt wyłożył główne założenia swej koncepcji, można nazwać drugim okresem greckiej filozofii. Rozpoczęła się ona wraz z jońską filozofią przyrodyjońską filozofią przyrody, która poszukiwała archéarché, zaś wraz z ukształtowaniem się tego nurtu nastał czas głębszego zastanowienia się nad strukturą rzeczywistości. Powstawały wtedy pierwsze koncepcje zgłębiające zagadnienie podstawowego budulca materii. Zdaniem Empedoklesa składała się ona z czterech „elementów”, a więc wody, ziemi, powietrza i ognia, zaś każdy z nich da się podzielić do poziomu niewidocznej dla oka, niepodzielnej drobinki. Właśnie z tych drobin składać się miały wszystkie istniejące w świecie rzeczy, zaś ich różnorodność uwarunkowana była wielością możliwych kombinacji tychże elementów. Z kolei Anaksagoras wystąpił z tezą, wedle której budulcem materii jest nieskończona wręcz ilość „zarodników”. Jeżeli bowiem jedząc chleb, budujemy mięśnie, skórę, krew i ogólnie całe ciało, to w chlebie zawierają się elementy (zarodniki) muskułów, skóry i krwi. Jeśli roślina pobiera z ziemi wszystko, co do życia potrzebne, to znaczy, że w ziemi są zarodniki (cząstki) płatków, łodyg i liści. Oczywiście nieskończona wręcz kombinacja możliwych ułożeń zarodników wyznacza mnogość istniejących rzeczy.
(ok. 490 r. p.n.e.–ok. 430 r. p.n.e.)
Trzecią koncepcja tego wczesnego materializmu pozostawała teoria Demokryta, choć jest też bardzo możliwe, że na jej powstanie wpływ miał jego nauczyciel – Leucyp z Abdery. Do dziś trwają spory, na ile jest to koncepcja stworzona przez mistrza, a na ile przez ucznia, ponieważ jednak wyłożył ją w pełni Demokryt i to właśnie na niego powoływali się późniejsi filozofowie, uważamy ją za koncepcję demokrytejską.
(ok. 500 r. p.n.e.–ok. 427 r. p.n.e.)
Zgodnie z jej twierdzeniem materii nie da się dzielić w nieskończoność, a gdybyśmy byli w stanie rozkładać dowolny przedmiot na czynniki pierwsze, to w efekcie doszlibyśmy do podstawowego budulca rzeczywistości, którym jest niepodzielna drobinka, zwana atomem. Atomy, na skutek różnych oddziaływań między sobą, łączą się w złożone struktury. Posiadając wypustki i wklęśnięcia, albo wystające kółeczka i haczyki, mają tendencję do wchodzenia w bardzo skomplikowane układy. Demokryta uważa się ponadto za ojca materializmu, gdyż przypada mu pierwszeństwo w stworzeniu w pełni materialistycznej koncepcji rzeczywistości, bez wprowadzania do niej elementów nadprzyrodzonych, duchowych a zwłaszcza – niematerialnych. Nawet duszę ludzką pojmował atomistycznie, jako stworzoną z bardzo lekkich atomów, które ulatują z ciała wraz z ostatnim tchnieniem konającego.
Tak jak Demokryt uważany jest za ojca materializmu, tak Platon określany jest mianem ojca idealizmu.
Zastanów się, czy jest ci znana koncepcja Epikura. Rozważ, z jakich powodów mógł on podzielać demokrytejską wizję materii.
Atomizm Epikurejczyków i Lukrecjusza
Jak łatwo zauważyć, materialiści greccy w swych trzech teoriach w zasadzie wyczerpali wszystkie możliwe sposoby rozumienia materii, jakie były do pomyślenia w ich epoce. Nic więc dziwnego, że późniejsi twórcy systemów filozoficznych musieli w swych rozważaniach przyjąć jeden z tych trzech punktów widzenia.
Epikur z Samos był konsekwentnym zwolennikiem atomizmu, a ponieważ w zasadzie wyłożył wykończoną koncepcję epikureizmu, wszyscy jego naśladowcy z konieczności byli atomistami. Należało jedynie doprecyzować wizję Demokryta, aby stała się immanentną częścią ich ruchu. Wątpliwość krytyków budziła zwłaszcza kwestia tego, w jaki sposób atomy łączą się ze sobą. Wszak trudno pomyśleć, że te drobinki dobierają się w sposób celowy i świadomy, aby tworzyć wielość skomplikowanych rzeczy. Zdaniem Epikura, skoro atomy pozostają w ciągłym ruchu (bo przecież świat zmienia się nieustannie) muszą być dynamiczne i zmierzać do przodu. Dochodzi jednak do pewnego ich odchylania się w przypadku ich zderzenia ze sobą, przez co zmieniają się ich trajektorie.
Rzymski poeta, któremu udało się przeprowadzić próbę popularyzacji epikureizmu w Rzymie. Jest autorem heksametru De rerum natura (O naturze) w którym w sposób piękny i barwny opisuje doktrynę epikurejską, wraz z jej atomizmem.
Zmiany te zachodzą w skali tak małej, że nie możemy ich zaobserwować, jednak właśnie ta zasada „odchylania się” miała być odpowiedzialna za zmiany postrzeganych przez nas przedmiotów i nas samych. Epikur doprecyzował także twierdzenia o właściwościach atomów. Twierdził, że muszą one posiadać różne kształty, co przekłada się na różne właściwości powstających rzeczy. Na przykład przedmioty białe uformowane są przez atomy o obłych kształtach, zaś ciemne – o kształtach szorstkich. Podtrzymał przy tym założenie Demokryta, że każdy istniejący przedmiot niejako „promieniuje” swymi atomami, że część z nich rozchodzi się od przedmiotu we wszystkich kierunkach. W ten sposób trafiają do naszych zmysłów (tzn. oka czy ucha) i dzięki temu poznajemy przedmioty, od których pochodzą.
Co ważne, atomistyczna wizja świata doskonale współgrała z epikurejską etyką, gdyż wspierała tezę, że człowiek tak naprawdę nie ma się czego w życiu obawiać. Boimy się na przykład gniewu bogów. Bogowie, jako że są wieczni, muszą składać się z atomów doskonalszych, zapewniających im wieczne trwanie. Skoro są wieczni, to wiodą życie szczęśliwe i nie mają po co się nami interesować. Człowiek boi się także śmierci, co dla Epikura jest wręcz absurdalne. Dusza składa się z atomów lekkich i wypełniających całe ciało, które rozpierzchają się w momencie zgonu, na długo przed tym, jak rozłoży się materia ciała. Nie musimy się zatem obawiać piekieł i męki w zaświatach – gdy nadejdzie śmierć, nas już nie będzie.
Przypomnij sobie z lekcji chemii, co wiesz na temat konstrukcji atomu. Zastanów się, jaką drogę musiała przebyć koncepcja atomu od Demokryta do czasów współczesnych.
Atomizm nowożytny i współczesny
Francuski filozof i matematyk, który w swych rozważaniach nawiązywał do demokrytejsko-epikurejskiej wizji materii.
Trudno byłoby wskazać w epoce średniowiecza gorących zwolenników atomistycznej koncepcji świata. Jeśli bowiem głosimy, że istnieją atomy, z których składa się również zniszczalna dusza ludzka, to niebezpiecznie ocieramy się o herezję.
Atomizm powraca wraz z twierdzeniami Gassendiego, który przyjął i rozwinął nieakceptowaną przez Kościół teorię śmiertelnej duszy, a tym samym odnowił dyskurs na temat małych, niepodzielnych drobin, z których zbudowana jest materia. Jego śladami poszli chociażby Boyle i Newton, którzy również wyrażali przekonanie o atomistycznej konstrukcji rzeczywistości. Byli to jednak wciąż filozofowie, przedstawiciele czasów, w których być osobą wszechstronnie wykształconą oznaczało po prostu być filozofem. Fizyka w ich rozważaniach miała doniosłe znaczenie i to głównie dzięki badaniom z jej zakresu zapisali się w dziejach. Trzeba jednak pamiętać, że była to fizyka uprawiana jako część filozoficznych koncepcji, w których pełniła rolę służebną wobec światopoglądu, który chcieli udowodnić.
Brytyjski filozof, fizyk i matematyk. Tocząc z Leibnizem filozoficzną polemikę na temat materii i jej relacji do czasu i przestrzeni, powoływał się na atomistyczną koncepcję świata.
Dopiero później, wraz z rozwojem fizyki jako nauki samodzielnej, nie będącej już częścią filozoficznych rozważań, nastała nowa era w badaniach nad atomem. Wtedy też okazało się, że atom – wbrew swej nazwie – nie jest niepodzielny. Badania Josepha Johna Thomsona doprowadziły do propozycji modelu określanego jako „ciastko z rodzynkami”. Thomson założył, że każdy atom jest zbudowany z jednorodnej, dodatnio naładowanej kuli, wewnątrz której znajdują się ujemnie naładowane elektrony, jak rodzynki w cieście. Model ten został obalony przez eksperyment Ernesta Rutherforda, wyniki którego nie pasowały do modelu atomu Thomsona. Rutherford zaproponował swój model, w którym atom składał się z niewielkiego, gęstego jądra dodatnio naładowanego, wokół którego krążyły elektrony. Kilka lat później Niels Bohr zmodyfikował model Rutherforda, proponując rozwiązanie, w myśl którego elektrony okrążają jądro po orbitach kołowych, coraz bardziej od niego oddalonych. Prace Louisa de Broglie'a i Erwina Schrödingera doprowadziły do opisu budowy atomu bliskiego współczesnemu. W latach trzydziestych minionego wieku James Chadwick odkrył neutron, dzięki czemu budowa jądra atomowego była już znana. Kolejne, bardziej szczegółowe odkrycia, należą do złożonych zagadnień chemii i fizyki. Wspomnijmy jedynie, że wraz z rozwojem tych nauk, w latach pięćdziesiątych XX w., okazało się, że również elementy jądra atomu są podzielne, gdyż składają się z kwarków. Te – zgodnie z obecnym stanem wiedzy – są niepodzielne.
Angielski fizyk. W wyniku swych badań nad zagadnieniami promieniowania w 1897 roku odkrył, że w każdym atomie znajdują się elektrony i jądro, czym obalił tezę o atomie jako cząstce niepodzielnej.
Kolejne, bardziej szczegółowe odkrycia należą do złożonych zagadnień chemii i fizyki. Wspomnijmy jedynie, że wraz z rozwojem tych nauk, w latach pięćdziesiątych, okazało się, że również elementy jądra atomu są podzielne, gdyż składają się z najmniejszych dotąd odkrytych cząstek elementarnych, którymi są zróżnicowane kwarki.
Wszystkie spośród tych wielkich odkryć były możliwe dzięki temu, że już antyczni filozofowie rozpoczęli żmudny proces budowania ludzkiej wiedzy na temat materii. Zapewne sam Demokryt nie mógł wiedzieć, jak wielką przysługę oddał nauce.
Duński fizyk, laureat Nagrody Nobla, który w 1913 roku zaproponował hipotezę orbit, po których poruszają się elektrony.
Słownik
(gr. początek, zasada, podstawa) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek, pratworzywo, przyczynę (głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, ale jednocześnie niezmienną zasadę (naturę) istnienia; wokół problemu arché koncentrował się początkowy okres rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa po Arystotelesa
nurt materializmu w filozofii i wczesnej fizyce głoszący, że materia składa się z odwiecznych i niepodzielnych drobin zwanych atomami (od gr. átomos – nie‑podzielny, nie‑krajalny); pogląd zapoczątkowany przez filozofów z Abdery: Leucypa i Demokryta, podzielany później m.in. przez Epikura, w Rzymie przez Lukrecjusza, a w czasach nowożytnych m.in. przez Gassendiego i Newtona
stanowisko filozoficzne wyrażające przekonanie o rzeczywistym istnieniu niematerialnych, abstrakcyjnych, inteligibilnych ideiinteligibilnych idei; może występować w różnych formach i być różnicowany w na rozmaite sposoby, możemy np. rozróżnić idealizm umiarkowany, który zakłada, że poza ideami istnieje lub może istnieć materia, oraz idealizm rygorystyczny, w myśl którego żadna materia nie istnieje; czasem idealizm bywa przeciwstawiany materializmowi, a więc przekonaniu, że istnieje tylko materia i nie ma żadnych bytów abstrakcyjnych
(łac. intelligibilis – myślowy, umysłowy, umysłowo poznawalny) przedmioty czystego intelektu, a więc istniejące tylko w naszym umyśle jako niematerialne i abstrakcyjne; od tego pojęcia pochodzi pojęcie poznania inteligibilnego, a zatem poznania poprzez badanie intelektualne, rozważanie czegoś
historycznie pierwszy nurt filozofii, zajmujący się fizyką, a więc badaniem physis , czyli przyrody; jego pierwszymi przedstawicielami byli myśliciele milezyjscy: Tales, Anaksymander i Anaksymenes, a także Heraklit z Efezu i Ksenofanes z Kolofonu; epigonami ruchu byli zaś Archelaos z Aten i Diogenes z Apollonii, działający w V w. p.n.e.