W swojej książce Ucieczka od wolności Erich Fromm przedstawia dwa modele wolności: negatywny i pozytywny. Pierwszy z nich określa mianem „wolności od”. Rozwój cywilizacyjny wiąże się z możliwością zaspokojenia niezbędnych do przeżycia potrzeb, takich jak chociażby dostęp do wody pitnej, pożywienia, schronienia itp. Innymi słowy: mieszkańcy Europy, których analizy Fromma dotyczą, w większości nie doświadczają permanentnego zagrożenia życia, a tym samym – braku poczucia bezpieczeństwa. Dostęp do opieki medycznej, produktów spożywczych, domów, w których mieszkamy, a także brak konfliktów zbrojnych powodują, iż doświadczamy wolności w znaczeniu podstawowym. Jednak, czy poczucie bezpieczeństwa jest tożsame z byciem wolnym człowiekiem? W kontekście tego pytania Fromm skupia się właśnie na pojęciu „wolności do”, czyli możliwości decydowania o sobie. Każdego dnia stajemy przed różnymi trudnościami związanymi z relacjami z bliskimi lub dopiero co napotkanymi osobami, pełnionymi obowiązkami itp. Wolność pozytywna to wielość sposobów realizowania siebie w różnych obszarach życia, a więc nieustannego definiowana własnego systemu wartości.

Z lektury Ucieczki od wolności możemy wywnioskować, że bycie wolnym, a więc kimś, komu pozostawiona jest możliwość wyboru, wiąże się z paradoksalnym poczuciem utraty bezpieczeństwa. Wielość sposobów samorealizacji łączy się z częstym poczuciem zagubienia, wynikającym z braku jednego spójnego systemu odniesienia. Fromm wskazuje na paradoks w postaci indywidualnego bądź kolektywnego odrzucenia „wolności do” właśnie z powodu strachu przekładającego się na silną potrzebę bezpieczeństwa. Decydowanie o sobie sprawia, iż w niektórych momentach czujemy osamotnienie ze względu na samodzielność podejmowanych decyzji. Tego rodzaju sytuacja prowadzi do stanu przytłoczenia, a tym samym strachu przed otaczającym światem. Przykładowo: czy ilość posiadanych dóbr materialnych jest wskaźnikiem społecznego uznania? Czy osoba, która ma mniejsze zarobki, jest kimś mniej wartościowym od kogoś, kogo zarobki są znacznie większe? A może odwrotnie, życiowe spełnienie należy czerpać z działalności na rzecz innych, udzielając się w różnego rodzaju organizacjach pomocy publicznej?

W Ucieczce od wolności filozof poddaje refleksji właśnie to zagadnienie: dlaczego tak łatwo rezygnujemy z wolności pozytywnej, której zdobycie wymagało wielu cywilizacyjnych przemian? Fromm w 1932 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych na zaproszenie Chicagowskiego Instytutu Psychoanalitycznego, tam już pozostał po dojściu Hitlera do władzy w styczniu 1933 r. Wtedy postanowił zgłębić przyczyny rozwoju nazizmunazizmnazizmu w Europie. Sukces polityczny Adolfa Hitlera skłaniał myśliciela do rozpatrzenia powodów masowego rezygnowania z „wolności do”, a więc stanowienia o sobie. Dlaczego, pytał Fromm, nie tylko w Niemczech lat 30. i 40. XX w., lecz także chociażby we Włoszech obywatele kierowali się pragnieniem podporządkowania się postaci wielkiego wodza? Jaki popęd skłania nas ku autorytaryzmowiautorytaryzmautorytaryzmowi?

Rlbdoznh0GgNW1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę, który śpiewa przez stojącym mikrofonem.

W swoich analizach Fromm kładzie nacisk na dwa decydujące czynniki umożliwiające rozwój faszyzmufaszyzmfaszyzmu i powiązanego z nim nazizmu w Niemczech. Filozof posługuje się pojęciem charakteru autorytarnego, którego rdzeniem jest poczucie bezsilności wobec świata, budzące w nim przeświadczenie o własnej bezradności. Zdaniem Fromma osoba wykazująca tendencje autorytarne ma skłonność do podporządkowywania się tym, których uznaje za silniejszych od siebie, i pomiatania jednostkami, które w jej opinii są od niej słabsze. Drugim elementem znaczącym w analizach Fromma jest pojęcie człowieka zautomatyzowanego. Jak podkreśla myśliciel, w wielu sytuacjach całkowicie poddajemy się wpływowi naszego społecznego otoczenia. W efekcie myśli przypisywane własnej osobie nie wyrażają nas samych, lecz stanowią symptom skrajnego konformizmu, przejawiającego się w postaci powierzchowności prezentowanych opinii, pozbawionych głębi, zasłyszanych i bezwolnie przejętych od innych. Jak twierdzi Fromm, człowiek zautomatyzowany, czyli pozbawiony myślenia krytycznego względem działań własnych oraz otaczających go ludzi, a także łatwo podlegający nastrojom otoczenia, jest łatwym celem manipulacji. Automatyzacja i poczucie bezsilności wobec świata, połączone z pragnieniem bezpieczeństwa uzyskanego za wszelką cenę, stały się idealnym gruntem dla rozwoju reżimu Adolfa Hitlera, a tym samym – nazistowskich Niemiec. Faszyzm, i jego szczególną formę w postaci władzy hitlerowskiej, w tym kontekście możemy zdiagnozować jako pragnienie unicestwienia każdej formy odmienności względem naszej osoby, a także takie jej przeistoczenie, które spowoduje całkowitą uległość jednostek nieprzystających do naszego systemu wartości. Fromm zauważa, że tego rodzaju niebezpieczeństwo stało się powszechnym zagrożeniem, obecnym w strukturach społecznych, ekonomicznych i politycznych nowoczesnych państw demokratycznych.

Słownik