Przeczytaj
Razem, ale osobno
Początek uniiunii Polski z Litwą dał układ w Krewieukład w Krewie zawarty w 1385 r. Na jego mocy ówczesny wielki książę litewski Władysław Jagiełło wraz ze swoim dworem przyjął chrzest, a po zawarciu małżeństwa z Jadwigą zasiadł na tronie polskim. W ten sposób doszło do zawarcia unii personalnej między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim. Niektórzy z polskich możnych dążyli do przekształcenia jej w unię realnąunię realną, ściślejszy związek między oboma państwami. Postulaty dotyczące zacieśnienia związku długo pozostawały bez odpowiedzi. Jagiellonom zależało na utrzymaniu odrębności Księstwa, gdyż tam jako władcy patrymonialniwładcy patrymonialni mieli silniejszą pozycję niż w Polsce, gdzie tron był elekcyjny.
Początkowo również Zygmunt August niechętnie odnosił się do kwestii unii realnej między KoronąKoroną Polską a Wielkim Księstwem. Sytuacja zmieniła się w ostatnich dekadach jego panowania. Z wielkiego przeciwnika stał się nagle jej wielkim orędownikiem. Przyjrzyjmy się, dlaczego tak się stało.
„Za” i „przeciw”
Król mimo trzech małżeństw nie doczekał się męskiego potomka. Istniało więc realne zagrożenie, że po śmierci władcy nastąpi rozpad unii polsko‑litewskiej. Oba państwa na mocy wcześniejszych porozumień łączyła tylko osoba króla (unia personalnaunia personalna). Nie było pewności, że po śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii, która miała dziedziczne prawa do Litwy, ta sama osoba zostanie wybrana na stolec litewski i tron polski. Uchronić przed taką groźbą mogło zacieśnienie związku między oboma państwami na zasadzie unii realnej. Czynnikiem sprzyjającym zacieśnieniu związku między Polską a Litwą był wzrost zagrożenia zewnętrznego. Królestwo Polskie domagało się litewskiego udziału w obronie przeciwko najazdom tatarskim, a Wielkie Księstwo Litewskie – w wojnach z Moskwą. Postulat zawarcia unii realnej był jednym z głównych postulatów ruchu egzekucyjnego i wiązał się z dążeniem średniej szlachty do unifikacji wszystkich terenów znajdujących się pod panowaniem Jagiellonów. Plan zacieśnienia relacji z Litwą popierała także polska magnateria. Jej przedstawiciele liczyli na uzyskanie nowych majątków ziemskich na rozległych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do tej pory polscy szlachcice i magnateria byli na Litwie traktowani jak cudzoziemcy, nie mieli prawa nabywania ziemi, nawet w przypadku małżeństw mieszanych. Wśród zwolenników unii z Litwą było również bojarstwobojarstwo litewskie (średnia szlachta). Ich pozycja w państwie litewskim była znacznie niższa niż szlachty polskiej. Mieli zatem nadzieję, że w wyniku zawarcia ściślejszego związku zyskają takie same prawa i przywileje, jakie posiadali ich pobratymcy w Polsce.
Największym przeciwnikiem unii realnej była magnateria litewska. Jej przedstawiciele obawiali się utraty swojej uprzywilejowanej pozycji. To zaś mogłoby nastąpić w wyniku zawarcia unii, która przecież zakładała podniesienie statusu szlachty litewskiej i wyrównanie ze szlachtą polską. Dotychczas na skutek częstej nieobecności wielkiego księcia na Litwie w rzeczywistości odgrywali oni najważniejszą rolę w Wielkim Księstwie Litewskim.
Trudności na drodze do jedności
Między Polską a Litwą istniało wiele różnic, które utrudniały powstanie jednego państwa. Podstawowa różnica wynikała z odmiennej struktury społecznej. W Polsce dominującą warstwą była szlachta, na Litwie z kolei jej przedstawiciele mieli znacznie niższą pozycję, nie posiadali stałych nadań ziemskich (cała ziemia należała do księcia), własnego herbu ani określonych uprawnień sądowniczo‑politycznych. W obu państwach obowiązywały odmienne systemy polityczne i prawne. Na przykład w Polsce do sejmu swoich przedstawicieli wybierała szlachta na sejmikach, na Litwie zaś mianowali ich książę i jego urzędnicy. Państwa różniły się również pod względem gospodarczym. Wielkie Księstwo Litewskie było krajem w o wiele mniejszym stopniu zagospodarowanym i zurbanizowanym w porównaniu z Koroną. Dopiero w XVI w. wprowadzono na Litwie trójpolówkę. W latach 60. wdrożono w Wielkim Księstwie Litewskim szereg reform na wzór polski i zrównano pod względem prawnym wszystkie warstwy szlachty, niezależnie od wyznania.
Trudne rokowania
W styczniu 1569 r. na sejmie rozpoczęły się rokowania w sprawie kształtu przyszłej unii. Od początku napotykały one duże trudności i wydawało się, że uzyskanie kompromisu jest niemożliwe. Litwini nie godzili się na likwidację odrębności sejmu litewskiego ani na to, by szlachta polska mogła nabywać ziemię w Wielkim Księstwie Litewskim. Posłowie małopolscy zaś stali na stanowisku włączenia (inkorporacji) ziem litewskich do Korony. W konsekwencji doszło nawet do próby zerwania sejmu, gdy magnaci litewscy opuścili obrady. Król Zygmunt August ogłosił dekret o inkorporacji Podlasia oraz województw wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego. W ten sposób zmusił magnatów litewskich do powrotu do Lublina. Wiedzieli oni, że jeżeli nie postąpią zgodnie z jego życzeniem, to wcieli całe Wielkie Księstwo Litewskie do Polski, do czego prawo dawała mu pozycja władcy patrymonialnego na Litwie. Władca osiągnął cel. Dotychczasowi przeciwnicy unii zaniepokoili się zmniejszeniem terytorium księstwa litewskiego i musieli się zgodzić na unię z Koroną. Nie mieli wyboru; wojna w obronie suwerenności Litwy nie miała sensu i była skazana na porażkę.
Warunki unii
Unia zawarta w Lublinie w 1569 r.Unia zawarta w Lublinie w 1569 r. miała charakter kompromisowy. Nie nastąpiło całkowite stopienie się Polski z Litwą, lecz powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów składająca się z dwóch odrębnych państw: Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Słownik
nazwa wywodzi się od staroruskiego bojarin i oznacza szlachtę na terenach ruskich; w Wielkim Księstwie Litewskim – niższą warstwę szlachecką, po zrównaniu w prawach szlachty polskiej i litewskiej mianem tym określano wolnych chłopów
nazwa nadana państwu polskiemu od XV w. (Korona Królestwa Polskiego); od czasów unii lubelskiej obszar poszerzony o tereny południowe Wlk. Księstwa Litewskiego inkorporowane przez Zygmunta Augusta podczas sejmu lubelskiego w 1569 r.
związek dwóch lub większej liczby państw poprzez osobę tego samego władcy (unia personalna) lub wspólne instytucje państwowe
polega na tym, że państwa, pomiędzy którymi została ona zawarta mają wspólnego władce
polega na tym, że wspólne dla państw są również instytucje państwowe, np. sejm, wojsko
unia zawarta między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim, na mocy której Władysław Jagiełło poślubił Jadwigę i został królem polskim, a Litwa przyjęła chrzest
unia między Polską a Litwą, na mocy której ustalono w przypadku bezpotomnej śmierci króla nastąpi wspólny wybór nowego monarchy przez bojarów litewskich i panów polskich oraz przyznano dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi
unia zawarta między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim, w wyniku której doszło do adopcji bojarów litewskich do herbów szlachty polskiej
unia, na mocy której powołano na tron litewski Zygmunta Kiejstutowicza oraz Podola powróciło do Korony.
unia, na mocy której potwierdzono równorzędność obu państw
unia zacieśniająca związek między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim na zasadach unii realnej
(z łac. patrimonium – ojcowizna, dziedziczny majątek) najstarsza forma monarchii feudalnej, występowała we wczesnym średniowieczu, polega na tym, że władca jest uważany za właściciela wszystkich ziem, zasobów naturalnych, pana swych poddanych oraz najwyższego sędziego
Słowa kluczowe
unia lubelska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Korona, Wielkie Księstwo Litewskie, unia realna
Bibliografia
T. Cegielski, K. Zielińska, Historia. Dzieje nowożytne, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.
R. Mickiewicz, M. Szymaniak, Litwa żegna Radziwiłłów, „Rzeczpospolita”, 7 września 2009.
Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.