Razem, ale osobno

Początek uniiuniaunii Polski z Litwą dał układ w Krewieunia w Krewie (1385 r.)układ w Krewie zawarty w 1385 r. Na jego mocy ówczesny wielki książę litewski Władysław Jagiełło wraz ze swoim dworem przyjął chrzest, a po zawarciu małżeństwa z Jadwigą zasiadł na tronie polskim. W ten sposób doszło do zawarcia unii personalnej między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim. Niektórzy z polskich możnych dążyli do przekształcenia jej w unię realnąunia realnaunię realną, ściślejszy związek między oboma państwami. Postulaty dotyczące zacieśnienia związku długo pozostawały bez odpowiedzi. Jagiellonom zależało na utrzymaniu odrębności Księstwa, gdyż tam jako władcy patrymonialniwładza patrymonialnawładcy patrymonialni mieli silniejszą pozycję niż w Polsce, gdzie tron był elekcyjny.

Początkowo również Zygmunt August niechętnie odnosił się do kwestii unii realnej między KoronąKoronaKoroną Polską a Wielkim Księstwem. Sytuacja zmieniła się w ostatnich dekadach jego panowania. Z wielkiego przeciwnika stał się nagle jej wielkim orędownikiem. Przyjrzyjmy się, dlaczego tak się stało.

R2ZIAVb1IgjPs

Obraz przedstawia młodego mężczyznę w rycerskiej zbroi. Za jego plecami, na komodzie widać hełm z pióropuszem.

„Za” i „przeciw”

R11ogrluW3NLk1

Ilustracja przedstawia trzech starszych, brodatych mężczyzn. Są oni ubrani w kontusze i wysokie czapki, rozmawiają ze sobą.

Król mimo trzech małżeństw nie doczekał się męskiego potomka. Istniało więc realne zagrożenie, że po śmierci władcy nastąpi rozpad unii polsko‑litewskiej. Oba państwa na mocy wcześniejszych porozumień łączyła tylko osoba króla (unia personalnaunia personalnaunia personalna). Nie było pewności, że po śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii, która miała dziedziczne prawa do Litwy, ta sama osoba zostanie wybrana na stolec litewski i tron polski. Uchronić przed taką groźbą mogło zacieśnienie związku między oboma państwami na zasadzie unii realnej. Czynnikiem sprzyjającym zacieśnieniu związku między Polską a Litwą był wzrost zagrożenia zewnętrznego. Królestwo Polskie domagało się litewskiego udziału w obronie przeciwko najazdom tatarskim, a Wielkie Księstwo Litewskie – w wojnach z Moskwą. Postulat zawarcia unii realnej był jednym z głównych postulatów ruchu egzekucyjnego i wiązał się z dążeniem średniej szlachty do unifikacji wszystkich terenów znajdujących się pod panowaniem Jagiellonów. Plan zacieśnienia relacji z Litwą popierała także polska magnateria. Jej przedstawiciele liczyli na uzyskanie nowych majątków ziemskich na rozległych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do tej pory polscy szlachcice i magnateria byli na Litwie traktowani jak cudzoziemcy, nie mieli prawa nabywania ziemi, nawet w przypadku małżeństw mieszanych. Wśród zwolenników unii z Litwą było również bojarstwobojarzybojarstwo litewskie (średnia szlachta). Ich pozycja w państwie litewskim była znacznie niższa niż szlachty polskiej. Mieli zatem nadzieję, że w wyniku zawarcia ściślejszego związku zyskają takie same prawa i przywileje, jakie posiadali ich pobratymcy w Polsce.

R1cG6EMziKRDV

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz, na której widoczne są zmarszczki. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma wyraźnie zarysowane brwi i głęboko osadzone oczy. Ma długie wąsy i gęstą, długą brodę. Mężczyzna ubrany jest w zbroję, pod szyją ma niewielką kryzę.

Największym przeciwnikiem unii realnej była magnateria litewska. Jej przedstawiciele obawiali się utraty swojej uprzywilejowanej pozycji. To zaś mogłoby nastąpić w wyniku zawarcia unii, która przecież zakładała podniesienie statusu szlachty litewskiej i wyrównanie ze szlachtą polską. Dotychczas na skutek częstej nieobecności wielkiego księcia na Litwie w rzeczywistości odgrywali oni najważniejszą rolę w Wielkim Księstwie Litewskim.

Trudności na drodze do jedności

Między Polską a Litwą istniało wiele różnic, które utrudniały powstanie jednego państwa. Podstawowa różnica wynikała z odmiennej struktury społecznej. W Polsce dominującą warstwą była szlachta, na Litwie z kolei jej przedstawiciele mieli znacznie niższą pozycję, nie posiadali stałych nadań ziemskich (cała ziemia należała do księcia), własnego herbu ani określonych uprawnień sądowniczo‑politycznych. W obu państwach obowiązywały odmienne systemy polityczne i prawne. Na przykład w Polsce do sejmu swoich przedstawicieli wybierała szlachta na sejmikach, na Litwie zaś mianowali ich książę i jego urzędnicy. Państwa różniły się również pod względem gospodarczym. Wielkie Księstwo Litewskie było krajem w o wiele mniejszym stopniu zagospodarowanym i zurbanizowanym w porównaniu z Koroną. Dopiero w XVI w. wprowadzono na Litwie trójpolówkę. W latach 60. wdrożono w Wielkim Księstwie Litewskim szereg reform na wzór polski i zrównano pod względem prawnym wszystkie warstwy szlachty, niezależnie od wyznania.

R1T74JgDqiWuj

Obraz przedstawia portret starszej kobiety. Jej twarz jest owalna, zwyraźnie zaznaczonymi bruzdami przy nosie i ustach. Kobieta ma na głowie czepiec zakończony na czole koronką. Ubrana jest w długą, obszerną szatę z futrzanym kołnierzem i wąski szal.

Trudne rokowania

R1FaARWBMVi471

Ilustracja przedstawia herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jest on czterodzielny, z czerwonym tłem i zwieńczony u góry koroną. Na herbie były obok siebie, naprzemiennie, dwa pola przedstawiające białego Orła w koronie oraz dwa pola z wizerunkiem Pogoni – herbem Litwy.

W styczniu 1569 r. na sejmie rozpoczęły się rokowania w sprawie kształtu przyszłej unii. Od początku napotykały one duże trudności i wydawało się, że uzyskanie kompromisu jest niemożliwe. Litwini nie godzili się na likwidację odrębności sejmu litewskiego ani na to, by szlachta polska mogła nabywać ziemię w Wielkim Księstwie Litewskim. Posłowie małopolscy zaś stali na stanowisku włączenia (inkorporacji) ziem litewskich do Korony. W konsekwencji doszło nawet do próby zerwania sejmu, gdy magnaci litewscy opuścili obrady. Król Zygmunt August ogłosił dekret o inkorporacji Podlasia oraz województw wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego. W ten sposób zmusił magnatów litewskich do powrotu do Lublina. Wiedzieli oni, że jeżeli nie postąpią zgodnie z jego życzeniem, to wcieli całe Wielkie Księstwo Litewskie do Polski, do czego prawo dawała mu pozycja władcy patrymonialnego na Litwie. Władca osiągnął cel. Dotychczasowi przeciwnicy unii zaniepokoili się zmniejszeniem terytorium księstwa litewskiego i musieli się zgodzić na unię z Koroną. Nie mieli wyboru; wojna w obronie suwerenności Litwy nie miała sensu i była skazana na porażkę.

Rf2NUnD2oZO6P

Zdjęcie przedstawia oryginał aktu Unii Lubelskiej. Jest to spisany odręcznie tekst unii, u dołu którego znajdują się liczne pieczęcie należące do sygnatariuszy paktu.

Warunki unii

Unia zawarta w Lublinie w 1569 r.unia lubelska (1569 r.)Unia zawarta w Lublinie w 1569 r. miała charakter kompromisowy. Nie nastąpiło całkowite stopienie się Polski z Litwą, lecz powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów składająca się z dwóch odrębnych państw: Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

RUg0KniWyK491

Obraz upamiętnia podpisanie Unii Lubelskiej. Po lewej stronie siedzącego na tronie Zygmunta II Augusta stoi duchowny odczytujący zebranym tekst unii. Pośrodku obrazu widać dwóch rycerzy symbolizujących Litwę i Koronę. Trzymają oni zwieńczone laurem, złączone chorągwie obu państw: z lewej litewską z herbem Pogoń, a z prawej polską z Orłem. Powiewa nad nimi wstęga z napisem: In commvne bonvm – [compl]exv sociata perenni („Dla dobra powszechnego – zjednoczeni na wieki”). Na grotach chorągwi wypisane są inicjały królewskie S.A. (Sigismundus Augustus).

Słownik

Słowa kluczowe

unia lubelska, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Korona, Wielkie Księstwo Litewskie, unia realna

Bibliografia

T. Cegielski, K. Zielińska, Historia. Dzieje nowożytne, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.

R. Mickiewicz, M. Szymaniak, Litwa żegna Radziwiłłów, „Rzeczpospolita”, 7 września 2009.

Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.