Szukając odpowiedzi na pytanie „Czy ptaki są dinozaurami?”, należy dokładnie przyjrzeć się obu grupom zwierząt. Porównanie budowy narządów wewnętrznych dinozaurów i współcześnie żyjących ptaków, dostarczyłoby odpowiedzi na zadane pytanie, jednak jest to niemożliwe, ponieważ tkanki miękkie nie zachowały się w zapisie kopalnymzapis kopalnyzapisie kopalnym. Dlatego przy podziale dinozaurów na grupy i ustalaniu pokrewieństwa między nimi brano pod uwagę sposób poruszania się, preferencje pokarmowe i przede wszystkim budowę szkieletu. Analiza budowy szkieletu wykazała różnice w budowie miednicy dinozaurów gadziomiednicznych (Saurischia) i ptasiomiednicznych (Ornithishia).

Na miednicę kręgowców (Vertebrata) składają się trzy kości: łonowa, biodrowa i kulszowa. W miednicy dinozaurów gadziomiednicznych kość łonowa biegnie pod skosem w dół i do przodu. W miednicy dinozaurów ptasiomiednicznych i miednicy ptaków kość łonowa skierowana jest do tyłu, równolegle do kości kulszowej.

Podobna budowa miednicy dinozaurów ptasiomiednicznych i miednicy ptaków, mogłaby sugerować, że właśnie z tej grupy dinozaurów wyewoluowały ptaki. Dinozaury ptasiomiedniczne poruszały się na dwóch lub czterech nogach i wszystkie były roślinożerne. Duży rozmiar ciała i liczne zęby przedstawiciela tej grupy, triceratopsa (Triceratops) sugerują, że zjadał on ogromne ilości roślinnego, włóknistego pokarmu. Żuchwa i szczęka kończyły się wąskim dziobem, który umożliwiał chwytanie i zrywanie roślin.

R1Sa7OgiPVr7a

Zdjęcie przedstawia szkielet triceratopsa. To dinozaur z wielką kryzą, czyli pancernym kołnierzem z tyłu czaszki. Ogromna głowy stanowi niemal jedną trzecią długości jego ciała. Na czaszce znajdują się trzy rogi. Jeden, krótszy znajduje się na pysku zwierzęcia. To róg nosowy. Dwa długie rogi nad oczami. Dinozaur ma solidne zbudowany, bezzębny dziób. Ma masywną budowę ciała i cztery, czteropalczaste kończyny dolne. Kończyny są ustawione stosunkowo szeroko, nieco na zewnątrz. Natomiast tylne całkowicie pionowo. Dinozaury ma liczne żebra. Jego ciało zakończone jest krótkim, skierowanym ku dołowi ogonem. Ogon zbudowany był z licznych kości przypominających igły.

R1VfJ5GMJQ7tX

Zdjęcie przedstawia uzębienie triceratopsa. Ten dinozaur ma liczne zęby na szczękach górnych i dolnych. Zęby są nieduże w stosunku do mocnej szczęki, kwadratowe, ciasno stłoczone. Dziób triceratopsa ma podłużny kształt.

Mimo zbieżności w budowie miednicy to nie dinozaury ptasiomiedniczne dały początek ptakom. Skąd w takim razie podobieństwo w ułożeniu kości miednicy? To wynik ewolucji równoległejewolucja równoległaewolucji równoległej: zbliżone warunki i tryb życia doprowadziły do wykształcenia podobnej cechy budowy w tych dwóch grupach. Szukając przodków ptaków, trzeba bliżej przyjrzeć się dinozaurom gadziomiednicznym. Przedstawicielami tej grupy były zwierzęta czworonożne lub dwunożne. Odżywiały się roślinami lub były drapieżnikami.

Ewolucja ptaków rozpoczęła się od teropodów (Theropoda), przedstawicieli dwunożnych dinozaurów gadziomiednicznych. Od nich należy rozpocząć śledzenie ptasich przodków. Najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy z rodziny Tyrannosauridae był tyranozaur Tyrannosaurus rex.

RkOkeS5kUZpFN

Zdjęcie przedstawia rzeźbę – rekonstrukcję tyranozaura. Tyranozaur ten jest dwunożny, z masywną czaszką, a jego ciało utrzymuje się w równowadze przez długi ogon. Przednie kończyny są małe, natomiast tylne potężne. Budowa ciała masywna. W otwartej szczęce znajdują się liczne, nieduże zęby i nieduży język.

Tyrannosaurus rex był przez wiele dziesięcioleci najbardziej znanym i uważanym za największego teropoda. Jednak znalezienie i opisanie innych olbrzymich dinozaurów mięsożernych, w tym spinozaura (Spinosaurus) i gigantozaura (Gigantosaurus), wpłynęło na weryfikację przyjętej tezy. Najnowsze teorie sugerują, że wielkość ciała teropodów zmniejszała się nieprzerwanie przez 50 mln lat. Ich waga spadła z ok. 163 kg do ok. 0,8kg. Dowody wskazują, że teropody były jedynymi dinozaurami, które stale się zmniejszały, a ich szkielety zmieniały się cztery razy szybciej niż innych dinozaurów.

W toku ewolucji teropody (Theropoda) redukowały rozmiary swojego ciała oraz traciły zęby. Charakteryzowały się wydłużonymi czaszkami oraz kośćmi udowymi dłuższymi od piszczeli. Cechy te mają także ptaki. Wśród badaczy panuje przekonanie, że późne teropody miały pióra. Jednak nie można być tego całkowicie pewnym, ponieważ pióra nie zachowują się w zapisie kopalnym. Czasem można natrafić tylko na ich odciski. Zapisowi kopalnemu – odciskowi szkieletu i piór  – swoją nazwę gatunkową zawdzięcza archaiczny Archaeopteryx lithographica.

RMCl7wfzK7DHh

Zdjęcie przedstawia skamieniały odcisk szkieletu i piór Archaeopteryx lithographica. Zobrazowano nieregularne linie w kamieniu, a także liczne zgrubienia. Powierzchnia kamienna jest w wielu miejscach popękana. Skamieniałość ukazuje kształt przypominający ptaka z drobnymi kośćmi i szeroko rozpostartymi skrzydłami.

Do najpóźniej żyjących, a zatem najbardziej zaawansowanych teropodów, należały przedstawiciele grupy Averostra, której nazwę można przetłumaczyć jako ptasiopyskie. Warto zwrócić uwagę, że avis to po łacinie ptak, dlatego taki człon w nazwie zwierzęcia lub grupy zwierząt sugeruje pokrewieństwo z ptakami.

R179J7mP5KWCp

Zdjęcie przedstawia Ceratosaurus nasicornis. To dinozaur z rodziny Ceratosauridae. Jest theropodem. Ma masywne ciało. Długi ogon i wielką czaszkę.Pokryte łuskami ciało ma ciemnozielony kolor. Na pysku dinozaura znajdują się charakterystyczne żółte, trójkątne płaty skóry. W szczęce drapieżnika znajdują się ostre, ciasno ułożone, wielkie zęby. Ciało dinozaura pokryte jest kolcami. Przednie kończyny są niewielkie w porównaniu z tylnymi. Kończyny zakończone są pazurami. To dinozaur dwunożny.

R1UHT2BhxHK58

Zdjęcie przedstawia rajasaurusa. Rajasaurus to „królewski jaszczur”. Ten olbrzymi dinozaur miał długi ogon stanowiący przeciwwagę dla ciała. Miał też masywną czaszkę i długie kończyny dolne. Przednie były słabo wykształcone. Plamiaste ciało pokrywały łuski koloru brązowego. Jego ciało pokrywały niewielkie kolce.

Do Averostra należała grupa zwierząt określana mianem maniraptorów (Maniraptora). Ślady kopalne wskazują, że zwierzęta te wyglądały bardzo podobnie do dzisiejszych ptaków. Maniraptory miały miednice o budowie zbliżonej do miednic współczesnych ptaków. Część z nich posiadała także dzioby. Należące do nich troodony (Troodontidae) pokryte były piórami. Ich czaszka bardziej przypominała czaszkę ptasią niż gadzią, a jeden z otworów słuchowych zlokalizowany był nieco wyżej niż drugi, tak jak u dzisiejszych sów (Strigiformes).

RqtfoTyg4RTST

Zdjęcie przedstawia dinozaura ptasiomiednicznego. Patagonykus, czyli patagoński pazur. To niewielki dinozaur. Miał pióra w czarno białe pasy i malutką pokrytą czerwonym upierzeniem głowę. Spoglądał niewielkim, żółtym okiem. Jego głowa zakończona była niewielkim szarym dziobem. Miał bardzo długi czarny ogon. Kończyny dolne dinozaura były silnie zbudowane, do połowy opierzone. Czarne pióra tworzyły trójkąty na kończynach. Na łapach były dwa pazury. Kończyny przednie były słabo wykształcone. Jednopalczaste. Przez grzbiet patagonykusa biegł jasnobrązowy, pionowy pas piór.

R1Zu5zEEdzLHq

Zdjęcie przedstawia Shuvuuia deserti. Ten niewielki dinozaur miał długi ogon i bordowe upierzenie. Ogon Shuvuuia deserti był pokryty beżowymi, poziomymi pasami piór. Jasnobeżowe upierzenie miał też brzuch dinozaura. Przednie kończyny dinozaura miały niezwykłą, charakterystyczną dla alwarezaurydów budowę - jeden rozwinięty i dwa silnie zredukowane palce. Było to przydatne, gdy dinozaur polował na jaszczurki i owady. Charakterystyczną budowę miały też trójpalczaste kończyny dolne. Były silnie zbudowane, pokryte łuskami i zakończone szponami. Smukła szyja dinozaura zakończona była długim, szarym dziobem. Na głowie dinozaura był szeroki czarny pas piór. Miał duże oczy. Na jego grzbiecie były szerokie, poziome, brązowe pasy.

R1pf4NU41ysJp

Zdjęcie przedstawia Jinfengopteryxa. Ten dinozaur miał wyjątkową nazwę. Nawiązywała do chińskiego folkloru i oznaczała „pióro królowej ptaków”. Był niewielki osiągał zaledwie pięćdziesiąt pięć centymetrów. Ten teropod miał piękne kolorowe upierzenie. Miał też bardzo długi, charakterystyczny ogon i lotki na kończynach dolnych. Jego grzbiet i ogon pokrywały czarne pióra. Przez ogon jinfengopteryxa przebiegały pasy złotych piór. Pokrywy zaokrąglonych skrzydeł były zakończone złotymi piórami. Brzuch dinozaura miał bordową barwę. Niewielka głowa była skąpo upierzona. Wierzch głowy pokrywały czarne pióra. Dużą część boków głowy zajmowała naga, bordowa skóra. Jinfengopteryx miał żółte oczy i krótki, szpiczasty, szary dziób.

R1KU8gLxofcbN

Zdjęcie przedstawia kaudipteryksa. Ten szary celulozaur, przypomina ptaka. Żył w kredzie w Chinach. Miał długi ogon zakończony wachlarzem czerwono czarnych, krótkich piór. Te same pióra pokrywały zakończone pazurami skrzydła. Masywne, pokryte łuskami nogi kaudipteryksa też były zakończone pazurami. Niewielka głowa dinozaura miała mały dziób. Od spodu żuchwa była pokryta pomarańczowymi piórami. Szyję pokrywały pióra koloru białego. Na grzbiecie kaudipteryksa białe pióra utworzyły charakterystyczną mozaikę pionowych pasów i plam.

Przedstawicielami innej grupy maniraptorów były owiraptozaury (Oviraptorosauria). Należały do nich m.in. bardzo podobne do ptaków owiraptory (Oviraptoridae). Ich głowy były bardzo podobne do głów ptaków. Część naukowców uznała je za ptaki wtórnie nielotne.

RRx9YeFqR7zHx

Rysunek przedstawia gigantoraptora. Dinozaur ten był olbrzymi. Miał długi opierzony ogon. A także smukłą szyję zakończoną papuzim, ostrym dziobem. Kolorowe brązowo zielone upierzenie. Na głowie gigantoraptora znajdował się niewielki czub. Masywne kończyny dolne były zakończone ostrymi pazurami. Tak samo jak krótkie skrzydła. Na rysunku, w tle znajduje się uboga roślinność.

R1a3q31pe5Pxf

Rysunek przedstawia smukłą szyję i dziób owiraptora. Ten opierzony dinozaur przypominał dzisiejsze ptaki drapieżne. Miał smukłą szyję. Jego pióra były szare. Na rysunku zaznaczono trójkątny kształt dziobu. Mocny, mały, spłaszczony dziób był atutem dinozaura. Z niewielkiej głowy spoglądało zielone oko.

Z maniraptorami spokrewniony był także archeopteryks (Archaeopteryx). Według jednych badaczy archeopteryks należał do maniraptorów, według innych był ich przodkiem. Powszechnie uważa się go za pierwszego ptaka mającego przynajmniej częściową zdolność do aktywnego lotu. Z czasem u potomków archeopteryksa zanikł ogon, a pojawił się pygostylpygostylpygostyl. Zwierzęta, które go posiadają zalicza się do grupy Pygostylia. Tę grupę oraz jej kolejnych potomków niektórzy badacze zaliczają już do ptaków, a inni jeszcze do gadów. Być może ostatecznie wątpliwość tę rozstrzygnęłyby badania tkanek miękkich, np. serca. Badania te są jednak niemożliwe do przeprowadzenia, ponieważ – jak już powiedziano wyżej – tkanki miękkie nie zachowują się w zapisie kopalnym.

R1Ycl0iXx9Rzq

Rysunek przedstawia wymarłego praptaka Archaeopteryxa. Miał uzębiony, długi dziób. Wielkie skrzydła z piórami konturowymi tworzącymi płat nośny. Na skrzydłach znajdowały się pazury. Archaeopteryx miał długi ogon z wieloma kręgami. Upierzenie tego praptaka było koloru brązowego. Był wielkości współczesnego kruka.

Potomkami Pygostylia są Ornitothoraces, z których z kolei wyodrębniły się Euornithes. Nazwa tej grupy, wywodząca się z języka greckiego, oznacza „prawdziwe ptaki”. Pochodzące od nich Ornithurae dały początek m.in. hesperornisom (Hesperornis) nazywanym często mezozoicznymi ptakami. Były to zwierzęta, których tryb życia przypominał ten obserwowany u współczesnych nurów (Gaviiformes). Hesperornisy miały jeszcze zęby, a ich kości budową przypominały kości pingwinie. Grupa ta wyginęła pod koniec kredy.

RT3akSMqthGzB

Zdjęcie przedstawia Hesperornis regalis, czyli mezozoicznego ptaka. Zdjęcie przedstawia mezozoicznego ptaka, czyli Hesperornis. Zwierzę to miało charakterystyczną wydłużoną budowę ciała. Ogon w kształcie wachlarza był pokryty długimi piórami. Jego przeciwstawnie ułożone kończyny dolne miały kształt haczykowaty. Na każdej z nich były trzy palce z pazurami. Kończyny pokryte były łuskami. Na grzbiecie i długiej szyi Hesperornis były wyraźne białe plamki i pasy. Ptaki z rodzaju Hesperornis były przystosowane do życia w wodzie. Dlatego kształt ich ciała był opływowy. Miały długi, ostry, szary dziób. Szczątkowe skrzydła tego mezozoicznego ptaka miały niewielką rozpiętość. Długa szyja od spodu miała białe pióra.

Równolegle do hesperornisów z Ornithurae wyodrębniły się Neornites. To podgromada ptaków nowoczesnych, do której należą współczesne ptaki paleognatyczneptaki paleognatycznepaleognatyczne i neognatyczneptaki neognatyczneneognatyczne. Grupa ta obejmuje również ich ostatniego wspólnego przodka i ptaki niedawno wymarłe.

RanSnBIQ2sxft

Zdjęcie przedstawia kośnika czubatego, czyli haocyna. Ten tropikalny ptak zamieszkuje bagna w dorzeczu Amazonki i Orinoko. To duży ptak o zwalistej sylwetce. Ma krótkie, szerokie, zaokrąglone skrzydła. A także prostokątny ogon i długą szyję. Mała głowa ptaka jest skąpo opierzona. Luźny pomarańczowy czub to ozdoba kośnika czubatego. Dużą część boków głowy zajmuje naga, niebieska skóra. Okala ona oko. Dziób ptaka jest krótki, gruby, silny, bocznie spłaszczony. W upierzeniu hoacyna dominuje kolor brązowy, beżowy i czarny. Wierzch ciała jest głównie czarny i ciemnobrązowy, pokryty pionowymi płowymi pasami. Pokrywy skrzydłowe mają płowe końcówki. Lotki pierwszego rzędu są soczyście kasztanowe. Gardło i pierś kośnika są płowe, a brzuch i okolice klatki piersiowej kasztanowe. Tęczówka haocyna jest czerwona, a dziób szary z niemal czarną górną krawędzią. Skoki niebieskoszare. Na szyi ptak ma dłuższe pióra. Na zdjęciu ptak stoi na gałęzi pokrytej liśćmi.

R1PjLeFoazpnc

Zdjęcie przedstawia pisklę haocyna. To średniej wielkości ptak zamieszkujący dorzecze Amazonki i Orinoko. Pisklę jest obrośnięte krótkim puchem. Pisklak wspina się do gniazda. W dziobie trzyma patyk. We wspinaczce pomagają mu pazury. Ma charakterystyczne trójkątne skrzydła. Zakończone są długimi piórami o czarnym i białym ubarwieniu. Na ogonie, który w przyszłości będzie ozdobą tropikalnego ptaka, znajdują się nieliczne piórka. Niewielka głowa na smukłej szyi pokryta jest puchem. Jednak na razie są tam dłuższe piórka.

Współczesne ptaki są zatem w prostej linii potomkami dinozaurów i należą do taksonówtaksontaksonów obejmujących także te gady. Oznacza to, że są jedyną żyjącą współcześnie grupą dinozaurów. Z tego powodu nazwanie siedzącego na pobliskiej gałęzi wróbla „wróblozaurem”, jakkolwiek może odrobinę na wyrost, ale wcale nie jest tak niepoprawne, jak mogłoby się wydawać.

RRwMPongkfBGD

Zdjęcie przedstawia wróbla. A także różnice pomiędzy samcem i samicą ptaka. Wróbel to mały ptak o brązowym upierzeniu. Ma mały krótki dziób i długi ogon. To ptak krępy, o stosunkowo dużej głowie. U samca wierzch ciała jest brązowy z ciemniejszymi paskami, spód szary. Policzki szare, oddzielone brązową pręgą od szarego wierzchu głowy. Na podgardlu wróbel ma czarny śliniak. Samice mają szarobrązowe upierzenie. Na grzbiecie paskowane. Nie mają cech charakterystycznych. Nogi wróbli są różowe a dzioby szare.

Słownik