Przeczytaj
Wymieranie płazów
Współczesne wymieranie płazów to proces przyspieszonego zmniejszania się populacji i wymierania gatunków należących do tej gromady.
Geneza wymierania płazów jest wieloczynnikowa i w dużej mierze dotyczy aktywności człowieka. Globalna skala zjawiska świadczy o konieczności podjęcia radykalnych kroków, aby zapobiec nieodwracalnym zmianom w środowisku naturalnym płazów, które mogą doprowadzić do ich wymarcia.
Pierwsze obserwacje, które zaalarmowały o skali i tempie tego zjawiska, dotyczyły wymarcia ropuchy złotej (Incilius periglenes), zamieszkującej lasy Kostaryki. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem na arenie międzynarodowej ze względu na zatrważającą szybkość zanikania stosunkowo licznej populacji tego gatunku.
Ingerencja człowieka w środowisko naturalne doprowadziła do wymarcia lub znacznego zmniejszenia się liczebności populacji wielu płazów, w tym Barbourula kalimantanensis, pozbawionego płuc płaza bezogonowego występującego na Borneo. Gatunek ten zagrożony jest wyginięciem w związku z prowadzoną na szeroką skalę wycinką lasów oraz rozwojem górnictwa.
Choroby atakujące płazy przyczyniły się do wymarcia żaby gęborodnej (Rheobatrachus silus), zamieszkującej Australię. Żabę tę cechował interesujący cykl rozwojowy: samice połykały zapłodnione jaja, które rozwijały się następnie w ich żołądkach aż do etapu przeobrażenia.
Więcej na temat płazów w e‑materiałach:
Ogólna charakterystyka płazów;
Rozmnażanie i rozwój płazówRozmnażanie i rozwój płazów;
Adaptacje płazów do życia w dwóch środowiskach: wodnym i lądowym;
Przegląd systematyczny i znaczenie płazów. Gatunki chronione w PolscePrzegląd systematyczny i znaczenie płazów. Gatunki chronione w Polsce.
Czynniki zagrażające populacjom płazów
Jednym z największych problemów wpływających na wymieranie płazów jest stałe zmniejszanie się obszarów ich siedlisksiedlisk. Niezbędne do rozrodu płazów środowiska wodne ulegają zniszczeniu na skutek działalności człowieka, m.in. osuszania terenów podmokłych oraz rozlewisk, a także zasypywania małych zbiorników wód stojących. Destrukcyjny wpływ ma również osuszanie zbiorników wodnych, które ma zapobiegać okresowemu zalewaniu okolicznych terenów.
Na skutek rozwoju przemysłu oraz rolnictwa dochodzi do zanieczyszczenia naturalnych środowisk wodnych płazów, w tym do eutrofizacjieutrofizacji powodowanej nadmiernym użyciem nawozów w rolnictwie, a także do obniżenia poziomu wód gruntowych. Spadek poziomu wód obserwowany jest również w rejonie wyższych partii strumieni, gdzie wodę butelkuje się w celu sprzedaży. Rozwój miast położonych w pobliżu dużych akwenów powoduje zanieczyszczenie tych zbiorników wodnych, co ma szkodliwy wpływ na rozród płazów.
Do ubytku terenów sprzyjających rozmnażaniu płazów dochodzi także na drodze naturalnej sukcesji, która prowadzi do stopniowego zarastania małych zbiorników wodnych. Sztuczne zbiorniki wodne mogą z kolei stanowić zagrożenie dla płazów, gdy ich wybetonowane brzegi są zbyt strome. Płazy trafiają do takich zbiorników w poszukiwaniu wody, lecz nie są w stanie się z nich wydostać. Budowa tam oraz zmiana biegu rzek przez tworzenie kanałów i zapór również powoduje utratę naturalnych siedlisk płazów oraz fragmentację ich populacji.
Siedliska płazów są niszczone również na skutek wyrębu lasów deszczowych, będących ich naturalnym środowiskiem. Karczowanie lasów pod uprawy oraz nadmierna wycinka drzew wpłynęły na znaczne ograniczenie liczebności żaby Dendrobates lehmanni w Kolumbii. Szacuje się, że urbanizacja zagraża 85% gatunków płazów występujących w rejonach tropikalnych.
Do destrukcyjnych działań należy także budowa dróg, szczególnie szerokich pasów komunikacyjnych. Stanowią one bezpośrednie zagrożenie dla płazów migrujących, których szlak wędrówki przecina ruchliwe drogi. Drogi to także bariery ograniczające liczebność populacji, co z kolei wpływa na zmniejszenie różnorodności genetycznej, zwiększając podatność na choroby.
Populacje płazów są również narażone na introdukowane i inwazyjne gatunki zwierząt, które wypierają je z ich środowisk lub zaburzają lokalne łańcuchy pokarmowe. Zagrożenie stanowią także zawleczone wraz z gatunkami introdukowanymi choroby.
Introdukcja żywiącej się larwami komarów ryby gambuzji pospolitej (Gambusia affinis) w ramach walki z malarią przyczyniła się do znacznego spadku liczebności populacji żab w rejonach introdukcji.
Podobny efekt przyniosła introdukcja żab mająca na celu walkę z owadami. Rozpowszechnienie żaby ryczącej (Rana catesbeiana) czy ropuchy olbrzymiej (Rhinella marina) wpłynęło negatywnie na natywne gatunki płazów – introdukowane gatunki konkurowały z nimi lub obierały je sobie za źródło pożywienia. Ropucha olbrzymia, mająca zwalczać chrząszcze trzcinowe, niemal doprowadziła do wyginięcia portorykańskiej ropuchy grzebieniastej (Peltophryne lemur).
Do zagrożeń wpływających na liczebność płazów należą wykorzystywane w rolnictwie i ogrodnictwie herbicydy i pestycydy, które mogą powodować nieprawidłowości rozwojowe i śmierć organizmów. Na przykład glifosat, znajdujący się w wielu herbicydach, wpływa na zwiększoną śmiertelność kijanek.
Czynnikiem powodującym wady rozwojowe oraz wzrost występowania zaburzeń wzroku i raka skóry u płazów jest promieniowanie UV‑B. Promieniowanie to jest szczególnie niebezpieczne dla płazów, ze względu na ich nagą skórę oraz pozbawiony ochrony skrzekskrzek. Ekspozycja na promieniowanie UV‑B może skutkować zmianami w materiale genetycznym przedstawicieli tej gromady.
Śmiertelnym zagrożeniem dla wielu gatunków płazów na całym świecie jest grzyb Batrachochytrium dendrobatidis, powodujący chorobę grzybiczą skóry – chytridiomikozęchytridiomikozę. Schorzenie to wiąże się z zaburzeniami w gospodarce elektrolitowej, które skutkują wysuszaniem warstwy śluzu. Spadek stężenia jonów sodu i potasu w surowicy prowadzi ponadto do zatrzymania akcji serca. W niektórych populacjach płazów śmiertelność wynosi 100%, podczas gdy inne, takie jak żaba szponiasta (Xenopus laevis), są odporne na wywoływane przez grzyba objawy choroby, co czyni z nich idealny wektor. To właśnie w globalnym eksporcie tej żaby – wykorzystywanej w badaniach nad rozwojem i budową komórki jajowej – upatruje się źródła zakażeń płazów na całym świecie. Chytridiomikoza była przyczyną spadku liczebności ponad 500 gatunków płazów w ciągu 50 lat, z czego 90 gatunków uznano za wymarłe (bądź wymarłe na wolności), a populacja 124 gatunków spadła o ponad 90%.
Do krytycznie zagrożonych gatunków należy Atelopus limosus, płaz zamieszkujący tereny Panamy. Gwałtowne rozprzestrzenienie się chytridiomikozy oraz utrata siedlisk sprawiły, że podjęto próby ochrony tego gatunku przed wymarciem przez odłowienie jednej z populacji ze środowiska.
Płazy są także odławiane ze środowiska do celów konsumpcyjnych, przemysłowych czy kolekcjonerskich. Wzrost zainteresowania żabim mięsem sprawia, że z lokalnego przysmaku urosły do rangi rarytasu przyrządzanego na całym świecie. Przez wiele lat płazy pozyskiwano ze środowiska naturalnego również do celów badawczych i edukacyjnych. Niektóre płazy, np. aga (Rhinella marina) są poszukiwane jako źródło substancji o charakterze halucynogennym.
Działania na rzecz ochrony płazów
Ochronę płazów prowadzi się na skalę globalną. Jednym z głównych działań była analiza liczebności populacji znanych gatunków płazów i określenie stanu ich konserwacji. Gatunki szczególnie zagrożone objęto ochroną przez tworzenie rezerwatów oraz częściowe odłowienie znanych populacji w celu ich rozmnożenia w kontrolowanych warunkach. Projekt reintrodukcjireintrodukcji ropuchy grzebieniastej (Peltophryne lemur), uznanej za wymarłą do czasu ponownej obserwacji w 1966 r., zakończył się sukcesem. W ciągu 20 lat na wolność wypuszczono ok. 260 tysięcy kijanek, odtwarzając tym samym populację tego płaza. Podobne działania prowadzone są na terenie Ameryki Południowej, Azji oraz Europy.
Odkrytą w 1952 r. żabę drzewną Romera (Liuixalus romeri) uznano za wymarłą po zawaleniu się jaskini, w której po raz pierwszy została zaobserwowana. W 1984 r. dokonano jednak ponownej obserwacji tego gatunku. Dwieście osobników odłowiono z terenu, który przeznaczony był pod budowę międzynarodowego lotniska w Hongkongu. Program rozmnożenia żab drzewnych w kontrolowanych warunkach zakończył się powodzeniem – populacje żab zaobserwowano w siedmiu z ośmiu miejsc, w które reintrodukowano te płazy.
Wszystkie naturalnie występujące gatunki płazów w Unii Europejskiej objęte są ochroną na podstawie Konwencji berneńskiejKonwencji berneńskiej z 1979 r. Ochronę 47 gatunków sklasyfikowano jako ścisłą. W Polsce do gatunków objętych ścisłą ochroną gatunkową należy 10 gatunków płazów, w tym rzekotka drzewna (Hyla arborea), której liczebność maleje w całej Europie, głównie z powodu zaniku i fragmentacji siedlisk.
Identyfikacja wpływów aktywności człowieka na proces wymierania płazów pozwoliła na wprowadzenie działań ograniczających ingerencję w środowisko naturalne płazów oraz neutralizujących występujące już zagrożenia.
Jednym z takich działań jest ochrona płazów w okolicy dróg. Wprowadza się ułatwienia dla płazów i innych zwierząt, polegające na budowaniu kładek bądź tuneli, którymi zwierzęta mogą bezpiecznie przejść na drugą stronę drogi.
W okolicy dróg zakłada się także pułapki w postaci siatek lub dołków, które wyłapują płazy chcące przekroczyć drogę. Uwięzione w ten sposób zwierzęta są regularnie przenoszone na drugą stronę jezdni i tam uwalniane.
Gatunki introdukowane wyławia się ze środowisk, do których zostały wprowadzone, aby zmniejszyć konkurencję. Działania te przyczyniły się m.in. do powrotu populacji żaby żółtonogiej w rejonach rzek gór Sierra Nevada po odłowieniu łososi pacyficznych. Podobnie odławia się populacje ryb introdukowane w celu zwalczania malarii poprzez zmniejszanie populacji larw komarów. Na ich miejsce tworzone są specjalne zbiorniki wodne, które umożliwiają dalsze ograniczanie ilości komarów.
Największym zagrożeniem dla płazów jest utrata siedlisk, stąd spora część działań opiera się na tworzeniu obszarów ściśle chronionych. Ponadto odtwarza się środowiska naturalne sprzyjające występowaniu płazów. W rejonach, w których na skutek urbanizacji utracone zostały środowiska wodne, tworzy się niewielkie zbiorniki i oczka wodne. Płazy mogą w nich składać skrzek, mogą też w nich żyć kijanki płazów bezogonowych. Szczególnie ważne obszary różnorodności płazów w Unii Europejskiej chronione są na podstawie tworzonych Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk, będących częścią programu Natura 2000.
Przeciwdziałanie wymieraniu płazów poprzez ochronę ich siedlisk może się okazać niewystarczające. Podejmowane są także działania wynikające z rozprzestrzeniania się chorób zagrażających życiu płazów. Walka ze wspomnianą wcześniej chytridiomikozą jest szczególnie trudna ze względu na trudne do zauważenia objawy występujące na wczesnych etapach choroby. Chore osobniki po odłapaniu można leczyć farmakologicznie. Pomocna w walce z wywołującym tę chorobę grzybem Batrachochytrium dendrobatidis jest ekspozycja na podwyższoną temperaturę – pasożyt nie przeżywa długiego narażenia na takie warunki. Zarówno farmakoterapia, jak i metoda cieplna stosowane są na małą skalę.
Trwają badania nad stworzeniem preparatu zwiększającego odporność na chytridiomikozę, który pozwoliłby na jednoczesną ochronę większej liczby osobników. Pojawiły się bowiem doniesienia, że płazy nabywają odporność na chorobę po kontakcie z martwym grzybem. Podejmuje się również próby dezynfekcji terenów bezpośrednio graniczących z cennymi siedliskami płazów i zakazuje się wstępu na nie, aby ograniczyć możliwość zawleczenia chorobotwórczego grzyba.
Trwające od niemal 50 lat wielkie wymieranie płazów jest zatrważającym efektem dziesięcioleci zaniedbań i nieodpowiedzialnej gospodarki zasobami naturalnymi, głównie na obszarach ich występowania. Introdukcja obcych gatunków, wyławianie okazów ze środowiska czy eksport ogromnych ilości żabiego mięsa wpłynęły na ograniczenie liczebności populacji płazów w skali globalnej. Wiele gatunków utracono bezpowrotnie, ale podejmuje się działania w celu ochrony tych, które można jeszcze uratować. Potrzebne są jednak skoordynowane działania i jak największa konserwacja naturalnych siedlisk płazów, aby zapewnić im środowisko niezbędne do rozrodu.
Słownik
choroba grzybicza skóry płazów, która jest wywoływana przez grzyba Batrachochytrium dendrobatidis; prowadzi do uszkodzenia skóry, zaburzenia osmoregulacji i oddychania; powoduje śmierć płaza
(gr. endemeo – jestem w domu) organizm zasiedlający niewielki obszar i niewystępujący poza nim; często na obszarach izolowanych geograficznie (wyspy, jeziora), o specyficznych warunkach środowiskowych
proces wzbogacania się zbiorników wodnych w substancje odżywcze (pierwiastki biogenne, głównie azot i fosfor, także potas i sód) powodujący nadmierną produkcję biomasy glonów
(gr. herpetón – czworonóg, płaz, gad, herpetós – pełzający; lógos – słowo, nauka) dyscyplina zoologii poświęcona badaniom płazów i gadów
(ang. International Union for Conservation of Nature – Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody) międzynarodowa organizacja zajmująca się ochroną przyrody i zasobów naturalnych w zgodzie z zasadami rozwoju zrównoważonego
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r.
czasopismo naukowe amerykańskiej Narodowej Akademii Nauk
analiza stanu środowiska naturalnego, której najważniejszym elementem jest Wskaźnik Żyjącej Planety (ang. Living Planet Index, LPI) odzwierciedlający globalne trendy w liczebności populacji dzikich zwierząt
ponowne wprowadzenie gatunku do siedliska, w którym kiedyś występował, ale z różnych powodów wyginął
popularna nazwa jaj płazów bezogonowych, składanych najczęściej na dnie zbiorników wodnych lub przytwierdzanych do roślin bądź kamieni, zwykle w formie pakietów, sznurów lub paciorków
zespół czynników klimatycznych i glebowych panujących w danym miejscu, które wpływają na życie i rozwój organizmów zamieszkujących te obszary