Współczesne wymieranie płazów to proces przyspieszonego zmniejszania się populacji i wymierania gatunków należących do tej gromady.

Geneza wymierania płazów jest wieloczynnikowa i w dużej mierze dotyczy aktywności człowieka. Globalna skala zjawiska świadczy o konieczności podjęcia radykalnych kroków, aby zapobiec nieodwracalnym zmianom w środowisku naturalnym płazów, które mogą doprowadzić do ich wymarcia.

Pierwsze obserwacje, które zaalarmowały o skali i tempie tego zjawiska, dotyczyły wymarcia ropuchy złotej (Incilius periglenes), zamieszkującej lasy Kostaryki. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem na arenie międzynarodowej ze względu na zatrważającą szybkość zanikania stosunkowo licznej populacji tego gatunku.

R1b9o423A0YkY

Ilustracja przedstawia siedzącą na dużym, zielonym liściu ropuchę mającą złoty kolor.

Ingerencja człowieka w środowisko naturalne doprowadziła do wymarcia lub znacznego zmniejszenia się liczebności populacji wielu płazów, w tym Barbourula kalimantanensis, pozbawionego płuc płaza bezogonowego występującego na Borneo. Gatunek ten zagrożony jest wyginięciem w związku z prowadzoną na szeroką skalę wycinką lasów oraz rozwojem górnictwa.

Choroby atakujące płazy przyczyniły się do wymarcia żaby gęborodnej (Rheobatrachus silus), zamieszkującej Australię. Żabę tę cechował interesujący cykl rozwojowy: samice połykały zapłodnione jaja, które rozwijały się następnie w ich żołądkach aż do etapu przeobrażenia.

R1NkVuaLo17y6

Zdjęcie przedstawia żabą gęborodną. Żaba ma ciemną barwę z wierzchu, natomiast jasny brzuch.

Więcej na temat płazów w e‑materiałach:

• Ogólna charakterystyka płazów;

• Rozmnażanie i rozwój płazówP16A4SF3zRozmnażanie i rozwój płazów;

• Adaptacje płazów do życia w dwóch środowiskach: wodnym i lądowym;

• Przegląd systematyczny i znaczenie płazów. Gatunki chronione w PolsceP47C2c98CPrzegląd systematyczny i znaczenie płazów. Gatunki chronione w Polsce.

Jednym z największych problemów wpływających na wymieranie płazów jest stałe zmniejszanie się obszarów ich siedlisksiedliskosiedlisk. Niezbędne do rozrodu płazów środowiska wodne ulegają zniszczeniu na skutek działalności człowieka, m.in. osuszania terenów podmokłych oraz rozlewisk, a także zasypywania małych zbiorników wód stojących. Destrukcyjny wpływ ma również osuszanie zbiorników wodnych, które ma zapobiegać okresowemu zalewaniu okolicznych terenów.

Na skutek rozwoju przemysłu oraz rolnictwa dochodzi do zanieczyszczenia naturalnych środowisk wodnych płazów, w tym do eutrofizacjieutrofizacjaeutrofizacji powodowanej nadmiernym użyciem nawozów w rolnictwie, a także do obniżenia poziomu wód gruntowych. Spadek poziomu wód obserwowany jest również w rejonie wyższych partii strumieni, gdzie wodę butelkuje się w celu sprzedaży. Rozwój miast położonych w pobliżu dużych akwenów powoduje zanieczyszczenie tych zbiorników wodnych, co ma szkodliwy wpływ na rozród płazów.

R4h1gedHN5Mug

Zdjęcie przedstawia ambystomę meksykańską znajdującą się pod wodą. Ma cienką, półprzezroczystą skórę. Na szerokiej głowie, w jej tylnej części, znajdują się 3 pary skrzeli zewnętrznych położonych po obu stronach głowy. Skrzela są jasnoczerwone. Kończyny delikatne i krótkie – przednie zaopatrzone w 4, a tylne w 5 palców.

Do ubytku terenów sprzyjających rozmnażaniu płazów dochodzi także na drodze naturalnej sukcesji, która prowadzi do stopniowego zarastania małych zbiorników wodnych. Sztuczne zbiorniki wodne mogą z kolei stanowić zagrożenie dla płazów, gdy ich wybetonowane brzegi są zbyt strome. Płazy trafiają do takich zbiorników w poszukiwaniu wody, lecz nie są w stanie się z nich wydostać. Budowa tam oraz zmiana biegu rzek przez tworzenie kanałów i zapór również powoduje utratę naturalnych siedlisk płazów oraz fragmentację ich populacji.

Siedliska płazów są niszczone również na skutek wyrębu lasów deszczowych, będących ich naturalnym środowiskiem. Karczowanie lasów pod uprawy oraz nadmierna wycinka drzew wpłynęły na znaczne ograniczenie liczebności żaby Dendrobates lehmanni w Kolumbii. Szacuje się, że urbanizacja zagraża 85% gatunków płazów występujących w rejonach tropikalnych.

R8Qhsq90zU4cz

Zdjęcie przedstawia siedzącą na liściu chwytnicę lemurowatą. Tułów żaby jest smukły, kończyny cienkie. Pierwsze palce odnóży tylnych i przednich przeciwstawne do pozostałych, na końcach wszystkich palców występują słabo rozwinięte przylgi. Skóra jest gładka. Pysk tępo ścięty. Oczy bardzo duże, wystające, źrenice pionowe, eliptyczne. Ubarwienie grzbietu jednolicie żółtozielone. Brzuch, boki tułowia i boczne powierzchnie tylnych kończyn mają kolor pomarańczowy. Tęczówki oczu są złociste z czarną obwódką.

Do destrukcyjnych działań należy także budowa dróg, szczególnie szerokich pasów komunikacyjnych. Stanowią one bezpośrednie zagrożenie dla płazów migrujących, których szlak wędrówki przecina ruchliwe drogi. Drogi to także bariery ograniczające liczebność populacji, co z kolei wpływa na zmniejszenie różnorodności genetycznej, zwiększając podatność na choroby.

R5zi7QGtieewN

Zdjęcie przedstawia dwie ropuchy na drodze. Na grzbiecie jednej z nich, większej, siedzi, obejmując ją, mniejsza ropucha.

Populacje płazów są również narażone na introdukowane i inwazyjne gatunki zwierząt, które wypierają je z ich środowisk lub zaburzają lokalne łańcuchy pokarmowe. Zagrożenie stanowią także zawleczone wraz z gatunkami introdukowanymi choroby.

RQSIaoulcNaGa

Zdjęcie przedstawia żabę. Jej ciało ma żółtawy kolor z ciemnymi plamkami. Płaz ma wypukłe oczy. Żaba siedzi na skale.

Introdukcja żywiącej się larwami komarów ryby gambuzji pospolitej (Gambusia affinis) w ramach walki z malarią przyczyniła się do znacznego spadku liczebności populacji żab w rejonach introdukcji.

Podobny efekt przyniosła introdukcja żab mająca na celu walkę z owadami. Rozpowszechnienie żaby ryczącej (Rana catesbeiana) czy ropuchy olbrzymiej (Rhinella marina) wpłynęło negatywnie na natywne gatunki płazów – introdukowane gatunki konkurowały z nimi lub obierały je sobie za źródło pożywienia. Ropucha olbrzymia, mająca zwalczać chrząszcze trzcinowe, niemal doprowadziła do wyginięcia portorykańskiej ropuchy grzebieniastej (Peltophryne lemur).

Do zagrożeń wpływających na liczebność płazów należą wykorzystywane w rolnictwie i ogrodnictwie herbicydy i pestycydy, które mogą powodować nieprawidłowości rozwojowe i śmierć organizmów. Na przykład glifosat, znajdujący się w wielu herbicydach, wpływa na zwiększoną śmiertelność kijanek.

Czynnikiem powodującym wady rozwojowe oraz wzrost występowania zaburzeń wzroku i raka skóry u płazów jest promieniowanie UV‑B. Promieniowanie to jest szczególnie niebezpieczne dla płazów, ze względu na ich nagą skórę oraz pozbawiony ochrony skrzekskrzekskrzek. Ekspozycja na promieniowanie UV‑B może skutkować zmianami w materiale genetycznym przedstawicieli tej gromady.

Śmiertelnym zagrożeniem dla wielu gatunków płazów na całym świecie jest grzyb Batrachochytrium dendrobatidis, powodujący chorobę grzybiczą skóry – chytridiomikozęchytridiomikozachytridiomikozę. Schorzenie to wiąże się z zaburzeniami w gospodarce elektrolitowej, które skutkują wysuszaniem warstwy śluzu. Spadek stężenia jonów sodu i potasu w surowicy prowadzi ponadto do zatrzymania akcji serca. W niektórych populacjach płazów śmiertelność wynosi 100%, podczas gdy inne, takie jak żaba szponiasta (Xenopus laevis), są odporne na wywoływane przez grzyba objawy choroby, co czyni z nich idealny wektor. To właśnie w globalnym eksporcie tej żaby – wykorzystywanej w badaniach nad rozwojem i budową komórki jajowej – upatruje się źródła zakażeń płazów na całym świecie. Chytridiomikoza była przyczyną spadku liczebności ponad 500 gatunków płazów w ciągu 50 lat, z czego 90 gatunków uznano za wymarłe (bądź wymarłe na wolności), a populacja 124 gatunków spadła o ponad 90%.

Do krytycznie zagrożonych gatunków należy Atelopus limosus, płaz zamieszkujący tereny Panamy. Gwałtowne rozprzestrzenienie się chytridiomikozy oraz utrata siedlisk sprawiły, że podjęto próby ochrony tego gatunku przed wymarciem przez odłowienie jednej z populacji ze środowiska.

Rbnb12DXrLLU2

Na zdjęciu widoczna jest leżąca brzuchem do góry żaba. Podbrzusze żaby jest białe z szarymi i czerwonymi plamami.

Płazy są także odławiane ze środowiska do celów konsumpcyjnych, przemysłowych czy kolekcjonerskich. Wzrost zainteresowania żabim mięsem sprawia, że z lokalnego przysmaku urosły do rangi rarytasu przyrządzanego na całym świecie. Przez wiele lat płazy pozyskiwano ze środowiska naturalnego również do celów badawczych i edukacyjnych. Niektóre płazy, np. aga (Rhinella marina) są poszukiwane jako źródło substancji o charakterze halucynogennym.

R1SYsSG3OXqMk1

Ilustracja przedstawia trójkątny znak drogowy. Na żółtym tle znajduje się czarna ikona żaby. Na znaku jest napis: Uwaga! Płazy!.

Ochronę płazów prowadzi się na skalę globalną. Jednym z głównych działań była analiza liczebności populacji znanych gatunków płazów i określenie stanu ich konserwacji. Gatunki szczególnie zagrożone objęto ochroną przez tworzenie rezerwatów oraz częściowe odłowienie znanych populacji w celu ich rozmnożenia w kontrolowanych warunkach. Projekt reintrodukcjireintrodukcjareintrodukcji ropuchy grzebieniastej (Peltophryne lemur), uznanej za wymarłą do czasu ponownej obserwacji w 1966 r., zakończył się sukcesem. W ciągu 20 lat na wolność wypuszczono ok. 260 tysięcy kijanek, odtwarzając tym samym populację tego płaza. Podobne działania prowadzone są na terenie Ameryki Południowej, Azji oraz Europy.

R1PDO5BIqIFRH

Na zdjęciu widoczny jest brązowo‑czarno‑zielony samiec ropuchy portorykańskiej na tle ziemi i zwiędłych liści. Podbrzusze i dolna strona kończyn są kremowe.

Odkrytą w 1952 r. żabę drzewną Romera (Liuixalus romeri) uznano za wymarłą po zawaleniu się jaskini, w której po raz pierwszy została zaobserwowana. W 1984 r. dokonano jednak ponownej obserwacji tego gatunku. Dwieście osobników odłowiono z terenu, który przeznaczony był pod budowę międzynarodowego lotniska w Hongkongu. Program rozmnożenia żab drzewnych w kontrolowanych warunkach zakończył się powodzeniem – populacje żab zaobserwowano w siedmiu z ośmiu miejsc, w które reintrodukowano te płazy.

Wszystkie naturalnie występujące gatunki płazów w Unii Europejskiej objęte są ochroną na podstawie Konwencji berneńskiejKonwencja berneńskaKonwencji berneńskiej z 1979 r. Ochronę 47 gatunków sklasyfikowano jako ścisłą. W Polsce do gatunków objętych ścisłą ochroną gatunkową należy 10 gatunków płazów, w tym rzekotka drzewna (Hyla arborea), której liczebność maleje w całej Europie, głównie z powodu zaniku i fragmentacji siedlisk.

Identyfikacja wpływów aktywności człowieka na proces wymierania płazów pozwoliła na wprowadzenie działań ograniczających ingerencję w środowisko naturalne płazów oraz neutralizujących występujące już zagrożenia.

Jednym z takich działań jest ochrona płazów w okolicy dróg. Wprowadza się ułatwienia dla płazów i innych zwierząt, polegające na budowaniu kładek bądź tuneli, którymi zwierzęta mogą bezpiecznie przejść na drugą stronę drogi.

W okolicy dróg zakłada się także pułapki w postaci siatek lub dołków, które wyłapują płazy chcące przekroczyć drogę. Uwięzione w ten sposób zwierzęta są regularnie przenoszone na drugą stronę jezdni i tam uwalniane.

Gatunki introdukowane wyławia się ze środowisk, do których zostały wprowadzone, aby zmniejszyć konkurencję. Działania te przyczyniły się m.in. do powrotu populacji żaby żółtonogiej w rejonach rzek gór Sierra Nevada po odłowieniu łososi pacyficznych. Podobnie odławia się populacje ryb introdukowane w celu zwalczania malarii poprzez zmniejszanie populacji larw komarów. Na ich miejsce tworzone są specjalne zbiorniki wodne, które umożliwiają dalsze ograniczanie ilości komarów.

Największym zagrożeniem dla płazów jest utrata siedlisk, stąd spora część działań opiera się na tworzeniu obszarów ściśle chronionych. Ponadto odtwarza się środowiska naturalne sprzyjające występowaniu płazów. W rejonach, w których na skutek urbanizacji utracone zostały środowiska wodne, tworzy się niewielkie zbiorniki i oczka wodne. Płazy mogą w nich składać skrzek, mogą też w nich żyć kijanki płazów bezogonowych. Szczególnie ważne obszary różnorodności płazów w Unii Europejskiej chronione są na podstawie tworzonych Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk, będących częścią programu Natura 2000.

RzYBEA24KPgBE

Zdjęcie przedstawia traszkę. Ma podłużne ciało, krótkie kończyny, masywny ogon. Traszka na zdjęciu ma kolor brązowy z ciemnymi plamkami.

Przeciwdziałanie wymieraniu płazów poprzez ochronę ich siedlisk może się okazać niewystarczające. Podejmowane są także działania wynikające z rozprzestrzeniania się chorób zagrażających życiu płazów. Walka ze wspomnianą wcześniej chytridiomikozą jest szczególnie trudna ze względu na trudne do zauważenia objawy występujące na wczesnych etapach choroby. Chore osobniki po odłapaniu można leczyć farmakologicznie. Pomocna w walce z wywołującym tę chorobę grzybem Batrachochytrium dendrobatidis jest ekspozycja na podwyższoną temperaturę – pasożyt nie przeżywa długiego narażenia na takie warunki. Zarówno farmakoterapia, jak i metoda cieplna stosowane są na małą skalę.

Trwają badania nad stworzeniem preparatu zwiększającego odporność na chytridiomikozę, który pozwoliłby na jednoczesną ochronę większej liczby osobników. Pojawiły się bowiem doniesienia, że płazy nabywają odporność na chorobę po kontakcie z martwym grzybem. Podejmuje się również próby dezynfekcji terenów bezpośrednio graniczących z cennymi siedliskami płazów i zakazuje się wstępu na nie, aby ograniczyć możliwość zawleczenia chorobotwórczego grzyba.

Trwające od niemal 50 lat wielkie wymieranie płazów jest zatrważającym efektem dziesięcioleci zaniedbań i nieodpowiedzialnej gospodarki zasobami naturalnymi, głównie na obszarach ich występowania. Introdukcja obcych gatunków, wyławianie okazów ze środowiska czy eksport ogromnych ilości żabiego mięsa wpłynęły na ograniczenie liczebności populacji płazów w skali globalnej. Wiele gatunków utracono bezpowrotnie, ale podejmuje się działania w celu ochrony tych, które można jeszcze uratować. Potrzebne są jednak skoordynowane działania i jak największa konserwacja naturalnych siedlisk płazów, aby zapewnić im środowisko niezbędne do rozrodu.

Słownik