Czym jest filozofia polityki?

Praktycznie każda dziedzina wiedzy ludzkiej posiada odpowiadającą jej sferę namysłu filozoficznego. Dla przykładu: etyka lekarska zwraca lekarzowi uwagę, jak podchodzić do przychodzącego ze swoimi problemami pacjenta, zaś filozofia historii uczy namysłu nad ciągłością procesu, jakim są dzieje ludzkie, i umożliwia szukanie w nich pewnych mechanizmów. Nie inaczej jest z filozofią politykifilozofia politykifilozofią polityki, która rozważa pochodzenie i legalność sprawowanej władzy, analizuje konkretne ustroje państwowe, krytycznie ukazuje ich zmienność i zawsze posługuje się pojęciami takimi jak sprawiedliwość społeczna, pokój, wolność, progres, postęp. Ze względu na silne powiązania filozofii polityki z zagadnieniami prawa bywa też nazywana filozofią polityki i prawa.

Platon a kwestia państwa i prawa

R11GIWWmyxo7S1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Jego twarz jest owalna, oczy głęboko osadzone, czoło wysokie. Mężczyzna ma krótkie włosy, gęstą brodę i wąsy.

Chociaż kwestie związane z organizacją państwa i zagadnieniami prawodawstwa przejawiały się w filozofii prawie od samych jej początków, to pierwszeństwo w skonstruowaniu koncepcji z zakresu filozofii polityki przypada Platonowi Ateńczykowi. Należy najpierw zwrócić uwagę na autora tej koncepcji i jej potencjalnych adresatów. Otóż w czasach Platona Grecja podzielona była na szereg polis i ich kolonii. Każdy Grek czuł się przynależy do swego państwa‑miasta, a jego życie było związane z funkcjonowaniem małej ojczyzny. Oznacza to, że z pojęciem państwa wiązało się odpowiednie postępowanie, wynikające z silnego poczucia przynależności i odpowiedzialności. Odpowiednia postawa obywatelska i moralna brały się z konkretnych potrzeb kraju. Sprawia to, że wszelkie teoretyczne rozważania filozofa dotyczyły zawsze państwa w rozumieniu małej, zwartej organizacji politycznej i każdorazowo mieszały się z zagadnieniami etycznymi. Państwo przede wszystkim wychowywało obywatela, obywatel zaś w pierwszej kolejności służył swym działaniem dobru państwa. Rozważania z zakresu teorii państwa rozpoczyna Platon od zdroworozsądkowego stwierdzenia, że nikt z nas nie jest w stanie żyć samotnie. Człowiek potrzebuje życia w rodzinie, poszczególne zaś rodziny potrzebują siebie nawzajem. Tak powstaje coraz liczniejsza wspólnota, która zamieszkuje dane terytorium i w której każdy ma wyznaczony zawód, niezbędny dla poprawnego funkcjonowania całej społeczności. Zbiorowość taka potrzebuje jednak zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi, a także osób pilnujących ładu wewnętrznego. Tę rolę zaczynają pełnić strażnicy, którzy muszą dbać o bezpieczeństwo i porządek. Jak sama ich nazwa wskazuje, stoją oni na straży całego państwa, jednak – gdy jest już ono mocno ugruntowane – zaczynają dzielić się na dwa rodzaje. Pierwsi dbają o porządek dzięki tężyźnie fizycznej i waleczności, są więc wojownikami. Drudzy zapewniają porządek poprzez swój intelekt, wydając rozkazy i sprawując formalną władzę nad całą organizacją społeczno‑polityczną, są więc władcami.

Trzy warstwy społeczne i pojęcie sprawiedliwości

R1ZJRQuOY9rX0

Ilustracja przedstawia trzy głowy: Marksa, Engelsa i Lenina. Przedstawione są ich lewe półprofile. Mark i Engels mają gęste brody z wąsami oraz włosy zaczesane do tyłu. Lenin ma krótkie wąsy oraz jest łysy.

Zgodnie z twierdzeniem Platona w państwie idealnym mamy trzy grupy społeczne, a każda z nich odpowiada jednej z trzech części duszy. Wbrew pozorom nie jest to porównanie nieistotne. Człowiek jest częścią swego państwa, a każde państwo składa się z konkretnych ludzi. Pomiędzy jednostką a ogółem zachodzi więc tylko różnica ilościowa. Dusza ludzka składa się z trzech sfer: rozumnej (wyrażanej przez typowy dla człowieka rozum), popędliwej (dotyczącej zaspokajania potrzeb naszego ciała) i pożądliwej (sfery namiętności, dążącej do przyjemności zmysłowych). Jeśli pojedynczy człowiek jest faktycznie istotą rozumną i poukładaną, to każda z tych sfer pozostaje u niego na swym miejscu, a sfery niższe zawsze są podporządkowane wyższym – nigdy odwrotnie. Podobnie jest z dobrze zorganizowanym państwem, w którym najniższą warstwą społeczną są rolnicy i rzemieślnicy każdej profesji, odpowiedzialni za wyżywienie i dostarczanie dóbr niezbędnych do przeżycia, warstwą średnią są wojownicy odpowiedzialni za zapewnienie państwu bezpieczeństwa, zaś najwyżej w hierarchii stoją przywódcy, na których spada największa odpowiedzialność – kierowanie całym polis.

Nie jest to jednak podział kastowy, w którym każdy od narodzin jest przyporządkowany do funkcji społecznej. Jest oczywiście jasne, że syn arystokratyarystokracjaarystokraty będzie miał ułatwioną drogę do zostania arystokratą, a w najniższej warstwie społecznej syn rybaka szybciej zostanie rybakiem niż np. szewcem. Ale nie jest to ustalone z góry, dla Platona bowiem nie liczy się pochodzenie danego człowieka, lecz jego osobiste predyspozycje. Dlatego też jest do pomyślenia sytuacja, gdy nawet syn rolnika zostaje arystokratą, a cherlawy syn wojownika zostaje oddany do rzemiosła. Dochodzimy tutaj do najważniejszego punktu w Platońskiej filozofii polityki, a mianowicie do pojęcia sprawiedliwości. Filozof podaje jej bardzo prostą definicję: sprawiedliwość polega na tym, że każdy zajmuje się swoją pracą. Brzmi to trywialnie, ale ma głęboki sens. Państwo sprawiedliwe to takie, w którym rolnik zajmuje się swoim polem, rybak łowi ryby, wojownik dba o bezpieczeństwo, a rządzący troszczy się o dobro ogółu. Każdy z nich ma bowiem naturalne predyspozycje i odpowiednie doświadczenie, aby wykonywać swoją pracę. Wszelkie niesprawiedliwości ustrojowe biorą się zaś stąd, że w państwie dochodzi do pomieszania tego porządku: ktoś rości sobie prawa do posad, które mu się nie należą, np. wojownicy obracają swoją siłę przeciw obywatelom lub arystokraci zaczynają dbać tylko o swój partykularny interes.

Rola filozofa w państwie idealnym

RYYr8aQPWVPNV1

Na obrazie mężczyzna w niebiesko-złotej todze siedzi na tronie i trzyma złote berło. Po prawej stronie usługują mu służące. Do mężczyzny podchodzi inny mężczyzna w biało-czerwonej todze. Mężczyzna stoi i ma wyciągniętą do niego dłoń.

Jak widzimy, dla Platona każdy człowiek posiada pewne naturalne predyspozycje do zajęcia odpowiedniego miejsca w społeczeństwie, winien je więc rozwijać, by swoją pracą pomnażać nie tyko swój dobrobyt, lecz zwłaszcza przyczyniać się do dobra ogółu. Zapewne największe zastanowienie musi budzić kwestia tego, kto w takim razie powinien należeć do grupy rządzących, a więc tych, którzy sprawują władzę nad całością życia społeczno‑politycznego. Tu Platon odpowiada dość konkretnie: władzę powinni sprawować filozofowie. Pamiętajmy, że w jego czasach „być filozofem” oznaczało „być osobą najlepiej i najgruntowniej wykształconą”. W końcu to sam Platon założył Akademię, czyli pierwszy w dziejach uniwersytet. Filozof uchodził zatem za manifestację osoby, która dobrze reprezentuje rozumną, najwyższą część duszy. Poza tym Ateńczyk użył jeszcze jednego argumentu na rzecz swojej tezy: stwierdził, że każdy człowiek, w mniejszym lub większym stopniu, pragnie władzy, co jest czymś dla naszej natury oczywistym, jednak filozof najlepiej zdaje sobie sprawę, jak wielką odpowiedzialnością jest sprawowanie władzy, a zatem zrobi wszystko, aby nie brać jej w swoje ręce. Na tym polega paradoks i Platon mówi wprost, że ci, którzy mają najwięcej predyspozycji do sprawowania władzy, najmniej jej pożądają. Jednak myśliciel, dla dobra państwa idealnego, głosił bezkompromisową konieczność przymuszenia ich do sprawowania władzy.

Słownik