bg‑pink

Zastanów się, na czym może polegać filozofia polityki. Rozważ, jakie zagadnienia wchodzą w zakres jej rozważań.

Czym jest filozofia polityki?

Praktycznie każda dziedzina wiedzy ludzkiej posiada odpowiadającą jej sferę namysłu filozoficznego. Dla przykładu: etyka lekarska zwraca lekarzowi uwagę, jak podchodzić do przychodzącego ze swoimi problemami pacjenta, zaś filozofia historii uczy namysłu nad ciągłością procesu, jakim są dzieje ludzkie, i umożliwia szukanie w nich pewnych mechanizmów. Nie inaczej jest z filozofią politykifilozofia politykifilozofią polityki, która rozważa pochodzenie i legalność sprawowanej władzy, analizuje konkretne ustroje państwowe, krytycznie ukazuje ich zmienność i zawsze posługuje się pojęciami takimi jak sprawiedliwość społeczna, pokój, wolność, progres, postęp. Ze względu na silne powiązania filozofii polityki z zagadnieniami prawa bywa też nazywana filozofią polityki i prawa.

Platon a kwestia państwa i prawa

R11GIWWmyxo7S1
Platon Ateńczyk (427– 347 r. p.n.e.)
Uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego i założyciel Akademii, pierwowzoru dzisiejszych uniwersytetów. Był żywo zainteresowany zagadnieniami filozofii polityki, którym poświęcił trzy dialogi: Polityk, Prawa, a zwłaszcza swe opus magnum, Państwo.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Chociaż kwestie związane z organizacją państwa i zagadnieniami prawodawstwa przejawiały się w filozofii prawie od samych jej początków, to pierwszeństwo w skonstruowaniu koncepcji z zakresu filozofii polityki przypada Platonowi Ateńczykowi. Należy najpierw zwrócić uwagę na autora tej koncepcji i jej potencjalnych adresatów. Otóż w czasach Platona Grecja podzielona była na szereg polis i ich kolonii. Każdy Grek czuł się przynależy do swego państwa‑miasta, a jego życie było związane z funkcjonowaniem małej ojczyzny. Oznacza to, że z pojęciem państwa wiązało się odpowiednie postępowanie, wynikające z silnego poczucia przynależności i odpowiedzialności. Odpowiednia postawa obywatelska i moralna brały się z konkretnych potrzeb kraju. Sprawia to, że wszelkie teoretyczne rozważania filozofa dotyczyły zawsze państwa w rozumieniu małej, zwartej organizacji politycznej i każdorazowo mieszały się z zagadnieniami etycznymi. Państwo przede wszystkim wychowywało obywatela, obywatel zaś w pierwszej kolejności służył swym działaniem dobru państwa. Rozważania z zakresu teorii państwa rozpoczyna Platon od zdroworozsądkowego stwierdzenia, że nikt z nas nie jest w stanie żyć samotnie. Człowiek potrzebuje życia w rodzinie, poszczególne zaś rodziny potrzebują siebie nawzajem. Tak powstaje coraz liczniejsza wspólnota, która zamieszkuje dane terytorium i w której każdy ma wyznaczony zawód, niezbędny dla poprawnego funkcjonowania całej społeczności. Zbiorowość taka potrzebuje jednak zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi, a także osób pilnujących ładu wewnętrznego. Tę rolę zaczynają pełnić strażnicy, którzy muszą dbać o bezpieczeństwo i porządek. Jak sama ich nazwa wskazuje, stoją oni na straży całego państwa, jednak – gdy jest już ono mocno ugruntowane – zaczynają dzielić się na dwa rodzaje. Pierwsi dbają o porządek dzięki tężyźnie fizycznej i waleczności, są więc wojownikami. Drudzy zapewniają porządek poprzez swój intelekt, wydając rozkazy i sprawując formalną władzę nad całą organizacją społeczno‑polityczną, są więc władcami.

bg‑pink

Przypomnij sobie treść Platońskich rozważań na temat duszy ludzkiej. Rozważ, czy zasadne wydaje ci się ich zestawienie z treścią politycznego namysłu Platona.

Trzy warstwy społeczne i pojęcie sprawiedliwości

R1ZJRQuOY9rX0
Wielu krytyków zarzuca dziś Platonowi, że jego wizja państwa idealnego była pierwowzorem komunizmu. Jest to oczywiście zarzut nieco przesadzony (trudno mówić o komunizmie na cztery wieki przed Chrystusem), jednak filozof faktycznie wygłosił w swoim Państwie wiele twierdzeń bardzo kontrowersyjnych, które można tak interpretować. Pisał na przykład, że należy znieść wszelkie formy własności prywatnej, gdyż to przez nią szerzy się myślenie partykularne (o swoim dobru kosztem wspólnego dobra państwa). Twierdził też, że dzieci powinny wychowywać się wspólnie po uprzednim zabraniu ich od rodziców, aby jako dorośli obywatele działali dla dobra wspólnego, nie zaś interesu swej rodziny.
Źródło: Needpix, domena publiczna.

Zgodnie z twierdzeniem Platona w państwie idealnym mamy trzy grupy społeczne, a każda z nich odpowiada jednej z trzech części duszy. Wbrew pozorom nie jest to porównanie nieistotne. Człowiek jest częścią swego państwa, a każde państwo składa się z konkretnych ludzi. Pomiędzy jednostką a ogółem zachodzi więc tylko różnica ilościowa. Dusza ludzka składa się z trzech sfer: rozumnej (wyrażanej przez typowy dla człowieka rozum), popędliwej (dotyczącej zaspokajania potrzeb naszego ciała) i pożądliwej (sfery namiętności, dążącej do przyjemności zmysłowych). Jeśli pojedynczy człowiek jest faktycznie istotą rozumną i poukładaną, to każda z tych sfer pozostaje u niego na swym miejscu, a sfery niższe zawsze są podporządkowane wyższym – nigdy odwrotnie. Podobnie jest z dobrze zorganizowanym państwem, w którym najniższą warstwą społeczną są rolnicy i rzemieślnicy każdej profesji, odpowiedzialni za wyżywienie i dostarczanie dóbr niezbędnych do przeżycia, warstwą średnią są wojownicy odpowiedzialni za zapewnienie państwu bezpieczeństwa, zaś najwyżej w hierarchii stoją przywódcy, na których spada największa odpowiedzialność – kierowanie całym polis.

Nie jest to jednak podział kastowy, w którym każdy od narodzin jest przyporządkowany do funkcji społecznej. Jest oczywiście jasne, że syn arystokratyarystokracjaarystokraty będzie miał ułatwioną drogę do zostania arystokratą, a w najniższej warstwie społecznej syn rybaka szybciej zostanie rybakiem niż np. szewcem. Ale nie jest to ustalone z góry, dla Platona bowiem nie liczy się pochodzenie danego człowieka, lecz jego osobiste predyspozycje. Dlatego też jest do pomyślenia sytuacja, gdy nawet syn rolnika zostaje arystokratą, a cherlawy syn wojownika zostaje oddany do rzemiosła. Dochodzimy tutaj do najważniejszego punktu w Platońskiej filozofii polityki, a mianowicie do pojęcia sprawiedliwości. Filozof podaje jej bardzo prostą definicję: sprawiedliwość polega na tym, że każdy zajmuje się swoją pracą. Brzmi to trywialnie, ale ma głęboki sens. Państwo sprawiedliwe to takie, w którym rolnik zajmuje się swoim polem, rybak łowi ryby, wojownik dba o bezpieczeństwo, a rządzący troszczy się o dobro ogółu. Każdy z nich ma bowiem naturalne predyspozycje i odpowiednie doświadczenie, aby wykonywać swoją pracę. Wszelkie niesprawiedliwości ustrojowe biorą się zaś stąd, że w państwie dochodzi do pomieszania tego porządku: ktoś rości sobie prawa do posad, które mu się nie należą, np. wojownicy obracają swoją siłę przeciw obywatelom lub arystokraci zaczynają dbać tylko o swój partykularny interes.

bg‑pink

Zastanów się, jaką rolę w tej teoretycznej wizji państwa mogą odgrywać filozofowie. Rozważ, czy w ogóle jest tam dla nich miejsce. Może powinni pełnić jakąś konkretną funkcję?

Rola filozofa w państwie idealnym

RYYr8aQPWVPNV1
Platon i Dionizjos I.
Zacięcie polityczne Platona i zainteresowanie tymi sprawami było odczuwalne przez całe jego życie. Pochodził z bogatej rodziny arystokratycznej, jego matka była spokrewniona z prawodawcą ateńskim, Solonem, ojciec zaś z królem Kodrosem. Polityczne ambicje młodzieńca przerwał kontakt z Sokratesem, w wyniku którego oddał się bez reszty filozofii. Pilnie obserwował jednak życie polityczne, a swój ideał filozofa na tronie starał się wcielać poprzez edukowanie władców Syrakuz, najpierw Dionizjosa I, a później jego syna, Dionizjosa II.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jak widzimy, dla Platona każdy człowiek posiada pewne naturalne predyspozycje do zajęcia odpowiedniego miejsca w społeczeństwie, winien je więc rozwijać, by swoją pracą pomnażać nie tyko swój dobrobyt, lecz zwłaszcza przyczyniać się do dobra ogółu. Zapewne największe zastanowienie musi budzić kwestia tego, kto w takim razie powinien należeć do grupy rządzących, a więc tych, którzy sprawują władzę nad całością życia społeczno‑politycznego. Tu Platon odpowiada dość konkretnie: władzę powinni sprawować filozofowie. Pamiętajmy, że w jego czasach „być filozofem” oznaczało „być osobą najlepiej i najgruntowniej wykształconą”. W końcu to sam Platon założył Akademię, czyli pierwszy w dziejach uniwersytet. Filozof uchodził zatem za manifestację osoby, która dobrze reprezentuje rozumną, najwyższą część duszy. Poza tym Ateńczyk użył jeszcze jednego argumentu na rzecz swojej tezy: stwierdził, że każdy człowiek, w mniejszym lub większym stopniu, pragnie władzy, co jest czymś dla naszej natury oczywistym, jednak filozof najlepiej zdaje sobie sprawę, jak wielką odpowiedzialnością jest sprawowanie władzy, a zatem zrobi wszystko, aby nie brać jej w swoje ręce. Na tym polega paradoks i Platon mówi wprost, że ci, którzy mają najwięcej predyspozycji do sprawowania władzy, najmniej jej pożądają. Jednak myśliciel, dla dobra państwa idealnego, głosił bezkompromisową konieczność przymuszenia ich do sprawowania władzy.

Słownik

arystokracja
arystokracja

(gr. aristos – najlepszy i krateo – władam) określenie najwyższej warstwy społecznej, uważanej za lepszą, doskonalszą, mądrzejszą czy po prostu zaszczytniejszą od warstw niższych

demokracja
demokracja

(gr. dḗmos - lud, krátos – władza) forma rządów zakładająca udział obywateli w sprawowaniu władzy i decydowaniu o sprawach państwowych

filozofia polityki
filozofia polityki

zwana też filozofią państwa; zajmuje się filozoficznym namysłem nad zagadnieniami szeroko rozumianej polityki, rozważa legalność, pochodzenie, sprawowanie, zastosowanie i przejmowanie władzy, a także możliwe ustroje polityczne i społeczno‑polityczne; w kontekście politycznym operuje pojęciami wolności, sprawiedliwości, ustroju, postępu itp.; rozważa faktyczny stan rzeczy w polityce (jak jest) i tworzy postulaty roszczeniowe (ocenia, jak być powinno); bywa łączona z filozofią prawa, a wtedy ujmuje się ją jako filozofię państwa i prawa