Przeczytaj
Poeci debiutujący w drugiej połowie lat 50. XX wieku mierzyli się z rzeczywistością zrujnowanego wojną kraju. Odrzucając tradycyjną tematykę opisywali kondycję człowieka w świecie, w którym bieda, głód i śmierć stały się codziennością. Ich wiersze szokowały i prowokowały. Szybko pojawiły się zarzuty o programowe epatowanie brzydotą - obrazami rozkładu, choroby i nędzy. Nową poezję określono mianem turpizmu.
Nazwa ta została wywiedziona z łacińskiego słowa turpis (brzydota). Po raz pierwszy użył jej Julian Przyboś w wierszu Oda do turpistów, polemizującym z twórczością Stanisława Grochowiaka, Tadeusza Różewicza czy Mirona Białoszewskiego.
W Odzie do turpistów Julian Przyboś wyraził przekonanie, że nowi polscy twórcy są jedynie marnymi naśladowcami XIX‑wiecznego francuskiego poety Charlesa Baudelaire’a, autora słynnego wiersza Padlina. Przyboś dezawuował twórczość poetów młodego pokolenia, twierdząc, że odwołuje się ona do niskich instynktów, korzysta z trywialnych rekwizytów i obrzydliwych obrazów, nie niesie ze sobą żadnej głębszej idei, budzi wstręt, a do tego jest wtórna. Grochowiak został przez niego określony jako „wieszcz od nogi stołowej” (w nawiązaniu do wiersza Czeluść). Ironiczna oda sprowadzała cały projekt poetycki turpistów do próby stworzenia antyestetyki, a mianowicie odwrócenia tradycyjnego sposobu rozumienia piękna i brzydoty jako wartości wywiedzionych z kultury klasycznej. Stanisław Grochowiak odpowiedział na zarzuty Przybosia w eseju Turpizm – realizm – mistycyzm opublikowanym w piśmie „Współczesność” w 1963 roku.
Grochowiak zanegował zasadność terminu turpizm. Wytknął Przybosiowi powierzchowne rozumienie istoty poezji Pokolenia „Współczesności” i wykpił próbę opisania jej poprzez rekwizyty kojarzone ze śmiercią (trumny, szkielety) lub codziennością (pogrzebacz, śmietnik, śledź), które pojawiają się w wierszach. Odrzucał zarzuty mizerabilizmumizerabilizmu i skatologiiskatologii. Podkreślił, że twórczość formacji jest w gruncie rzeczy afirmacją zwykłego życia ludzi „niezbyt bogatych, zmęczonych, niekiedy boleśnie poparzonych językami historii”. Uznawał, że niedoskonałość świata i człowieka jest tematem godnym sztuki wysokiej, tak samo jak klasyczne ideały piękna i odwieczne moralne wzorce. Podkreślał, że ułomność i słabość stanowią prawdziwą naturę rzeczywistości, podobnie jak cierpienie jest istotą człowieczeństwa. Dostrzeżenie cielesnej, podatnej na chorobę i rozpad natury człowieka było ogromnym osiągnięciem tej poezji. Turpizm był próbą wprowadzenia do wiersza realizmu, a tym samym zbliżenia się do trudnej rzeczywistości , której pokolenie Grochowiaka musiało doświadczyć i której nie mogło bezkrytycznie zaufać. Pokolenie to było świadome, że awangarda może stanowić pułapkę (sławiący postęp włoscy futuryści skończyli przecież jako sprzymierzeńcy faszyzmu), a estetyka socrealizmu jest wyrazem komunistycznej propagandy. Projekt turpistyczny funkcjonował jako bunt wobec rzeczywistości zafałszowanej i wyidealizowanej. Był próbą obnażenia kłamstwa o sprawiedliwym świecie szczęśliwych ludzi. Młodzi poeci odważnie mierzyli się z kalectwem, słabością i nędzą uznając, że są to nieuniknione elementy ludzkiej egzystencji. Postawa, którą Przyboś uznał za niegodną poety, była w gruncie rzeczy postawą czułego obserwatora rzeczywistości – pełnego współczucia dla człowieka zmagającego się z wyzwaniami, które niesie codzienność. Turpistyczna estetyka odwoływała się przy tym do dziedzictwa kultury – do typowego dla tradycji średniowiecza i baroku motywu vanitas (marność, przemijanie). Wiersze Grochowiaka zawierały elementy groteski, ale przywoływały także odwieczne ludzkie dylematy i lęki. Nawiązywały poetycki dialog z obrazami Rembrandta, Bruegla oraz Boscha.
Jak napisał Krzysztof Trybuś: „Podmiot liryczny tej poezji próbuje odnaleźć sacrum poza porządkiem Boskim, w świecie doczesnym. Ziemskie sacrum — tak nazwalibyśmy zjawisko, które fascynuje Grochowiaka. Paradoks jest oczywisty: skończoność utożsamia się z nieskończonością”. Można w tej poezji znaleźć zarówno elementy estetyki barokowej, która lubowała się w łączeniu przeciwieństw, jak również wrażliwość na postmodernistyczną dekonstrukcję pojęć, tj. rozbicie naszych przyzwyczajeń myślowych przez wymykającą się łatwym klasyfikacjom nowoczesności.
Dialektyka sacrum w poezji Stanisława Grochowiaka(…)
Grochowiak w deklaracjach określających program jego poezji odrzucał zdecydowanie mit doskonałego pogodzenia wszystkich sprzeczności, na jakie narażone jest życie człowieka we współczesnym świecie. Przestrzegał przed bezgraniczną wiarą w ideę postępu cywilizacyjnego (trzy Mtrzy M), przed wiarą w realność spełnienia się utopii społecznych (realizm socjalistyczny). Negował mistycyzm w poezji, który jego zdaniem prowadzi do separacji poezji i rzeczywistości. (…) Turpizm miał polegać na upartym szukaniu nowej, realistycznej formuły dla poezji. Realistycznej, to znaczy takiej, która dostarcza człowiekowi przede wszystkim wiedzę o nim samym, wiedzę nie upiększoną, niekiedy okrutną, ale tylko w tym układzie ocalającą. Program tej poezji głosił negację mitu edenicznegomitu edenicznego. Niedoskonałość natury człowieka jest czymś faktycznym, prawdziwym — zdaje się sądzić Grochowiak w swej wypowiedzi programowej. Poezja właśnie o tej niedoskonałości człowieka musi mówić. Przyjrzyjmy się bohaterom. Są „Niedojedzeni, Niedośpieni, Niedokochani”. Podmiot w wielu wierszach jest kimś słabym, kimś, kogo opanowało poczucie niższości (…) Słabość i bezsilność, na które cierpi człowiek, mają swą przyczynę w jego ułomności fizycznej. Bohaterowie poezji Grochowiaka są chorzy. Chory jest przede wszystkim poeta:
Ojcem poezji — jej bogiem — jej drwalem
Ten chory człowiek z drżącym kręgosłupem(Kanon, z tomu Kanon)
Być człowiekiem — znaczy być narażonym na zło choroby. Jest ona „kształtem” zła, które przenika życie, tkwi w jego naturze. Choroba jest w tej poezji stanem ciągle istniejącym. Podmiot mówi, iż jest to „choroba niedocieczenia własnego bólu” (Zwątpienie, z tomu Menuet z pogrzebaczem). Nieznane są jej przyczyny, jest nieuleczalna. Niedoskonali są ludzie, niedoskonały jest świat, który ludzie tworzą i w którym żyją. W stworzonej przez nich społeczności zdarzają się katastrofy ludobójstwa. Człowiek boi się życia wśród ludzi:
A wszędzie tylko blachy i mury –
I sztywne dymy jak wzdęte fryzury
Nad przerażeniem dachów.(Franz Kafka, z tomu Menuet z pogrzebaczem)
Zauważmy, że zło w tej poezji trwale towarzyszy życiu człowieka. Pojawia się w perspektywie kosmicznej (jako śmierć w wierszu Fryzjer), egzystencjalnej (jako stan nieuleczalnej choroby) i społecznej (jako zbrodnia czyniona ludziom przez ludzi).
„Ciemna ojczyzna” („kraina pleśni”) w poezji Grochowiaka jest ojczyzną zła. Jest do niej wejście przez miłość — mówi poeta. Można więc kochać kalekich i grzesznych. Są bowiem usprawiedliwieni w swej grzeszności.
Turpizm Grochowiaka odkrywa ważną prawdę: niedoskonałość człowieka jest przejawem z ł a, które istnieje w świecie w sposób niezbywalny.
Źródło: Krzysztof Trybuś, Dialektyka sacrum w poezji Stanisława Grochowiaka, „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”, nr 75/2, s. 165–189.
Słownik
„Miasto, masa, maszyna” – jeden z najważniejszych manifestów sztuki awangardowej autorstwa Tadeusza Peipera; to potrójne hasło wyrażało program Awangardy Krakowskiej
mit raju – Eden (hebr. ) to biblijny raj stworzony przez Boga dla pierwszych ludzi – Adama i Ewy
(fr. miserable – nędzny) – fascynacja ubóstwem i nieszczęściem, zwłaszcza w utworze literackim lub w malarstwie; kierunek w sztuce francuskiej lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku
(od gr. skatós – kał) – termin literacki określający żarty, sceny i aluzje dotyczące wydalin ludzkich