Miejsce krajobrazu górniczego w typologii krajobrazu

Krajobraz górniczy według typologii Chmielewskiego i innych (2015) należy do grupy krajobrazów kulturowych, w których struktura i funkcja są w pełni ukształtowane przez działalność ludzką. W obrębie tej grupy wyróżnia się typ krajobrazów górniczych, który dzieli się na następujące podtypy:

a) tereny czynnej wielkopowierzchniowej eksploatacji odkrywkowej – silnie przekształcona powierzchnia ziemi pokryta roślinnością szczątkową; przekształcenie obejmuje wielkopowierzchniowe wyrobiska lub zespoły wyrobisk surowców skalnych, energetycznych, surowców chemicznych i metalicznych oraz kruszyw i piasku; wielkie zwałowiska skały płonnejskała płonnaskały płonnej; zabudowa złożona z infrastruktury naziemnej w postaci wież wyciągowych, szybów wiertniczych, osadników, rowów odwadniających; obiekty infrastruktury towarzyszącej w postaci dróg dojazdowych, bocznic kolejowych, parku maszynowego;

b) tereny zakończonej wielkopowierzchniowej eksploatacji odkrywkowej – silnie przekształcona powierzchnia ziemi, najczęściej pokryta roślinnością świadomie kształtowaną; przekształcenie obejmuje ustabilizowane i kierunkowo rekultywowane wielkopowierzchniowe wyrobiska lub zespoły wyrobisk surowców skalnych, energetycznych, surowców chemicznych i metalicznych oraz kruszyw i piasku; nowe formy i ukształtowanie terenu najczęściej nie odpowiadają wcześniejszym cechom charakterystycznym regionu;

c) tereny czynnej eksploatacji podziemnej – silnie przekształcona powierzchnia ziemi (zwałowiska, hałdyhałdahałdy zawierające często metale ciężkie i inne substancje toksyczne) najczęściej pozbawiona roślinności lub fragmentarycznie pokryta roślinnością ruderalną w wyniku spontanicznej sukcesji; kompleksy odstojników zawierających substancje toksyczne, niecki osiadań gruntów oraz wysokie nagromadzenie infrastruktury technicznej (przesyłowej, transportowej, magazynowej);

d) tereny zakończonej eksploatacji podziemnej – silnie przekształcona powierzchnia ziemi (zwałowiska, hałdyhałdahałdy zrekultywowane najczęściej w kierunku leśnym lub formy terenu objęte naturalną sukcesją, tereny o nienadanej jeszcze nowej funkcji); zneutralizowane chemicznie i ekologicznie odstojniki, niecki osiadania gruntów i zrekultywowane lub rekultywowane zwałowiska (hałdy); nieużytkowana infrastruktura w postaci mostów, nasypów, linii kolejowych, bocznic dróg technicznych itp.

Występowanie krajobrazu górniczego w Polsce – związanego z rozmieszczeniem złóż, obszarów i terenów górniczych – pokazuje poniższa mapa. Widać na niej największe skupiska gazu ziemnego, różnego rodzaju kruszyw, surowców, rud, siarki, soli, węgla brunatnego i kamiennego oraz wód mineralnych. Według Państwowego Instytutu Geologicznego (stan na koniec 2019 roku) w Polsce istniało 14 341 udokumentowanych złóż kopalin, których zasoby szacuje się na 243 655 mln ton. Większość z nich znajduje się w południowej i środkowej Polsce. Relacje między ilością złóż a zasobami pokazuje zamieszczona poniżej tabela. Wynika z niej, że najliczniejsze złoża wiążą się z kopalinami stałymi, a najzasobniejsze – z kopalinami chemicznymi.

Różne typy złóż wydobywa się metodami głębinowymi – gaz ziemny, ropę naftową, rudy metali, węgiel kamienny – lub odkrywkowymi – różne kruszywa, siarkę, sól kamienną, węgiel brunatny.

R1J5GRcM83uHw

W tabeli są dane dotyczące zasobów i złóż kopalin w Polsce. Kopaliny skalne: ilość złóż 13 546, zasoby 61 684,22 milionów ton. Kopaliny chemiczne: ilość złóż 50, zasoby 91 510,43 milionów ton. Kopaliny metaliczne: ilość złóż 35, zasoby 2594,18 milionów ton. Kopaliny energetyczne gazowe: ilość złóż 370, zasoby 251,52 milionów ton. Kopaliny energetyczne ciekłe: ilość złóż 87, zasoby 22,65 milionów ton. Kopaliny energetyczne stałe: ilość złóż 253, zasoby 87 591,67 milionów ton. Ogółem: ilość złóż 14 341, zasoby 243 654,67 milionów ton.

Historia jednego krajobrazu – Zagłębie Górniczo‑Energetyczne Bełchatów–Szczerców–Złoczew

Interesującym przykładem krajobrazu górniczego w Polsce jest krajobraz wyrobiska węgla brunatnego w Kleszczowie koło Bełchatowa. Na jego podstawie zostanie pokazany proces zmian, jakie zaszły w krajobrazie – od utworzenia kopalni przez znaczną degradację tego krajobrazu do zakrojonej na szeroką skalę rekultywacji. Zmiany te zaszły więc w dwóch kierunkach, a można zaobserwować to, analizując zdjęcia satelitarne (np. za pomocą aplikacji Google Earth).

Charakterystyka obszaru górniczego

Obszar funkcjonalny Zagłębia Górniczo‑Energetycznego Bełchatów–Szczerców–Złoczew to rejon dominacji gospodarki surowcowej opartej na bogatych zasobach węgla brunatnego i produkcji energii elektrycznej oraz ciepła. Działa tu Elektrownia Bełchatów i Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów. Elektrownia Bełchatów jest jedną z największych elektrowni cieplnych na świecie oraz największym wytwórcą mocy w Polsce, produkującym 20% krajowej energii elektrycznej.

Natomiast Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów to największa kopalnia odkrywkowa w Polsce i jedna z największych w Europie, funkcjonuje od 1980 roku. Jest ona liderem polskiego górnictwa węgla brunatnego. Aktualnie kopalnia eksploatuje Pole „Bełchatów” oraz Pole „Szczerców” i prowadzi prace przygotowawcze do rozpoczęcia eksploatacji złoża „Złoczew”. Powierzchnia zwałowiska wewnętrznego i wyrobiska eksploatacyjnego Pola „Bełchatów” wynosi aktualnie około 3200 ha. Bełchatowski węgiel jest najtańszym paliwem energetycznym w Polsce, z którego produkowana jest najtańsza energia w kraju. Przetwarza ona prawie 42 mln ton węgla rocznie, co stanowi 50–60% krajowego rocznego wydobycia tego surowca energetycznego. Od 2009 roku funkcjonuje wydobycie z kolejnego Pola „Szczerców”, którego zasoby zostaną najprawdopodobniej wykorzystane do 2038 roku.

Równolegle do działalności wydobywczej kopalnia ta zajmuje się zagospodarowaniem kopalin, które towarzyszą złożu węgla. Należą do nich: piaski, żwiry, kruszywa i iły. Część kopalin jest selektywnie eksploatowana i składowana na złożach wtórnych.złoża wtórnezłożach wtórnych. Ponadto na bazie kredy jeziornej i węgla brunatnego wytwarzane są ekologicznie czyste nawozy mineralne niezbędne do produkcji zdrowej żywności.

Rekultywacja krajobrazu górniczego

Wydobycie węgla brunatnego i innych kopalin metodą odkrywkową spowodowało znaczne przekształcenie krajobrazu w okolicach Bełchatowa. Nastąpiła zmiana ukształtowania powierzchni ziemi oraz obniżenie poziomu wód gruntowych, co pogorszyło warunki dla rozwoju rolnictwa. Problemem jest także stale pogłębiający się deficyt wód powierzchniowych, a funkcjonowanie elektrowni wiąże się również z emisją do atmosfery zanieczyszczeń gazowych i pyłowych. Podjęty został szereg działań związanych z wymogami prawa unijnego, tj. związanych ze stopniowym zmniejszaniem presji na środowisko i prowadzeniem działań rekultywacyjnych. Głównym celem rekultywacji jest przywracanie terenów leśnych krajobrazowi zdegradowanemu. W wyniku kompleksowej rekultywacji terenów poeksploatacyjnych powstała Góra Kamieńsk – najwyższe wzniesienie w środkowej Polsce. Zalesiona góra jest atrakcyjnym miejscem dla turystyki, w tym sportów zimowych. Zlokalizowana na północnym stoku trasa narciarska z wyciągiem krzesełkowym to najdłuższa i najlepiej przygotowana trasa w promieniu ponad 100 km od Bełchatowa. W 2006 r. oddano do użytku trasy rowerowe na Górze Kamieńsk, a w 2008 r. – 630‑metrowy tor saneczkowy.

Krajobraz zagłębia zmieniał się więc dwukrotnie – z naturalnego w zdegradowany i ze zdegradowanego w zrekultywowany. Innymi słowy przeszedł przez wszystkie cztery podtypu krajobrazu górniczego wskazane przez Chmielewskiego i innych (2015). 

Rozwój Zagłębia Górniczo‑Energetycznego Bełchatów–Szczerców–Złoczew

Poniższa rycina przedstawia teren Zagłębia Górniczo‑Energetycznego (ZGE) w 1984 roku. W zagłębiu rozpoczęto prace cztery lata wcześniej; widać, jak zdejmuje się nadkład, czyli skały leżące nad złożem węgla brunatnego. Powstaje składowisko zewnętrzne – Góra Kamieńsk (regularny jasny kształt we wschodniej części obrazu satelitarnego), ma miejsce początek eksploatacji złoża w wyrobisku i powstaje elektrownia (na wschód od zbiornika wodnego w północnej części obrazu).

R1C5UMkrzH5rv

Na zdjęciu satelitarnym jest krajobraz, na którym po prawej stronie są dwa jasnożółte kwadraty. Jeden z nich jest niewysokim wzniesieniem. Na północny zachód od nich jest zbiornik zaznaczony kolorem turkusowym. Zagłębie jest pomiędzy miejscowościami: Kleszczów, Rogowiec, Łękińsko.

Na kolejnej rycinie można zaobserwować dalszy rozwój krajobrazu górniczego w Bełchatowie. Nastąpiła rozbudowa wyrobiska w kierunku zachodnim, a we wschodniej jego części powstało składowisko wewnętrzne. Ponadto powiększono elektrownię i wybudowano kolejne bloki energetyczne.

RfPGkLXwafJJ4

Na zdjęciu satelitarnym jest Zagłębie Górniczo‑Energetyczne Bełchatów–Szczerców–Złoczew w 1990 roku. Na zdjęciu jest jasnożółty prostokąt, po jego prawej stronie jest wzniesienie. Wyrobisko naziemne jest większe niż w roku 1984.

W 1990 roku rozwój wyrobiska postępował w kierunku zachodnim, co widoczne jest na kolejnej rycinie, podobnie składowiska zewnętrznego. Można też zaobserwować początek rekultywacji zwałowiska zewnętrznego i w wielu miejscach naturalną sukcesję roślinności.

Ryoyyy2S24wB7

Na zdjęciu satelitarnym jest teren z jasnożółtym obszarem w kształcie prostokąta. Po prawej stronie jest wzniesienie. Zagłębie jest pomiędzy miejscowościami: Kleszczów, Rogowiec, Łękińsko.

Ostatni obraz pochodzi z 2016 roku. Składowisko zewnętrzne zostało już zrekultywowane, wewnętrzne jest na etapie początkowym tego procesu, widać na nim początek sukcesji roślinności. Zasoby w wyrobisku wyczerpują się, następuje powolne wygaszanie eksploatacji. Na Polu „Szczerców” pojawiają się te same etapy przekształcenia krajobrazu, następuje dalsza rozbudowa elektrowni.

RNxmzUBmPEtCx

Na zdjęciu satelitarnym jest Zagłębie Górniczo‑Energetyczne Bełchatów–Szczerców–Złoczew w 2016 roku. Na zdjęciu jest jasnożółty obszar w kształcie kwadratu i  jasnożółty prostokąt. Po jego prawej stronie jest zbiornik wodny. Po lewej stronie obszaru przypominającego kwadrat jest wzniesienie. Kwadrat ma ciemny środek. Zagłębie rozciąga się od Chabielic- Kolonii, Stróży na zachodzie do Łękińska na wschodzie.

Słownik