Złoto Au jest pierwiastkiem chemicznym zaliczanym do metali szlachetnychmetale szlachetnemetali szlachetnych. Charakteryzuje się wyjątkową stabilnością chemiczną, co oznacza, że jego postać metaliczna jest najtrwalsza termodynamicznie. Dzięki temu złoto tworzy związki jedynie w skrajnie agresywnym środowisku. $\text{Ni}$e ulega korozjikorozjakorozji. Nawarstwienia spotykane na złotych lub złoconych przedmiotach pochodzą od zewnętrznych zanieczyszczeń.

Srebro to również metal szlachetnymetale szlachetnemetal szlachetny, ale nie jest już tak odporny chemicznie jak złoto. W wyniku korozjikorozjakorozji tworzy stabilne związki chemiczne, m.in. z tlenem. Zjawisko korozji srebra zachodzi bardzo powoli i jest widoczne dopiero w perspektywie kilkudziesięciu lub kilkuset lat. Powstająca warstwa pasywna tlenku srebra(I) (${\text{Ag}}_2\text{O}$) ma grubość 10‑20 ÅangstremÅ. Warstwa tego związku chemicznego pełni rolę ochronną. Izoluje powierzchnię metalicznego srebra od otoczenia. Innym źródłem zanieczyszczenia srebra są reakcje chemiczne zachodzące z siarką. W wyniku reakcji chemicznej ze związkami siarki powstaje siarczek srebra(I) (${\text{Ag}}_2\text{S}$). Utworzona warstwa korozyjna początkowo jest szara, a następnie czarna. Źródłem siarki jest zanieczyszczający powietrze kwas siarkowodorowy (siarkowodór ${\text{H}}_2\text{S}$), ale może być również pobierana z białek. Proces zachodzi przy dostępie tlenu i obecności wilgoci.

RPPHfvtFlyQyE

Na zdjęciu znajduje się pewna ilość czarnych granulek.

Do produkcji współczesnej biżuterii wykorzystuje się różne substancje. Biżuteria nie zawiera czystego złota lub srebra, lecz jest stopem różnych metali: miedzi ($\text{Cu}$), cynku ($\text{Zn}$), niklu ($\text{Ni}$), palladu ($\text{Pd}$). Dodatkowe składniki również wpływają na zachodzenie procesu korozji.

Oprócz wspomnianej korozji, powierzchnia przedmiotów może być pokryta zanieczyszczeniami. Rodzaje zanieczyszczeń:

• mineralne,

• organiczne.

Tanie techniki polegają na skrobaniu, szlifowaniu nawarstwień brudu i korozji. Wykorzystywane są w nich np. materiały ścierne. Wymagają ogromnej uwagi, aby nie uszkodzić czyszczonej powierzchni. Materiałami ściernymi mogą być:

• papiery ścierne o różnej grubości ziarna,

• skóra,

• pasty ścierne,

• wata stalowa.

Również proste mycie jest przykładem tej metody, np. letnia woda mydlana.

Czyszczenie przy użyciu ścierniwa

To rodzaj metody „na sucho”, w postaci proszku lub pasty, powstałej z wymieszania ścierniwa z np. woskiem – proszki kredowe (ścierniwościerniwościerniwo ${\text{CaCO}}_3$) lub korundowe (ścierniwo ${\text{Al}}_2{\text{O}}_3$). Następuje zdrapanie produktów korozji i zanieczyszczeń z powierzchni czyszczonego obiektu.

Ciekawostka

RRuzzoNdiTgXU1

Na zdjęciu znajduje się zbliżenie na końcówkę elektrycznej szczoteczki do zębów. Znajduje się na niej pewna ilość pasty do zębów.

Do czyszczenia przedmiotów wykonanych ze złota i srebra można wykorzystać również pastę do zębów. Jednym z jej głównych składników są substancje ścierne, które na co dzień pozwalają nam dbać o czystość powierzchni naszych zębów. Substancje najczęściej spotykane to m.in. wodorotlenki wapnia i magnezu, tlenek krzemu, węglan wapnia, hydroksyapatyt oraz polimetakrylan. Swą skuteczność związki te zawdzięczają kształtowi oraz wielkości swoich cząsteczek. Należy jednak zachować ostrożność przy wyborze pasty, ponieważ zbyt wysoka ścieralność może spowodować uszkodzenie metalu.

Czyszczenie przy użyciu szczotek

Rodzaj włókien i wielkości szczotki należy dobrać do cech czyszczonego przedmiotu.

Należy dobrać roztwór odpowiedni do materiału, który chcemy wyczyścić oraz rodzaju zabrudzenia (np. tłuszcz). Jego zadaniem jest rozpuścić i roztworzyć produkty korozji i warstwy brudu. Przedmiot można zanurzyć w kąpieli z odpowiednimi roztworami związków chemicznych.

Czyszczenie z wykorzystaniem rozpuszczalników

Rozpuszczalniki organiczne (np. metanol) lub środki stosowane do prania chemicznego (np. tetrachloroetylen) usuwają tłuszcz z elementów metalowych.

Czyszczenie za pomocą sekwestrantów

Czyszczenie z wykorzystaniem związków absorbujących jony metalu. Jego istotą jest rozbicie wiązania pomiędzy metalem a pozostałą częścią związku (produktu korozji). W efekcie tworzy się rozpuszczalny w wodzie związek kompleksowy tego metalu.

Czyszczenie kwasem mrówkowym (metanowym) $\mathrm{HCOOH}$

Rozcieńczony roztwór pozwala usunąć z powierzchni metalu tłuste zanieczyszczenia. Wadą tej metody jest wysoka agresywność kwaśnego roztworu.

Czyszczenie z wykorzystaniem jonitu

$\text{Ni}$erozpuszczalny w wodzie związek, który pozwala przeprowadzić selektywny proces wymiany jonowej. Dzięki temu produkt korozji ulega rozpadowi.

Produkty korozji i zanieczyszczenia w pierwszym etapie są poddawane reakcjom chemicznym. Następnie usuwa się je przez mechaniczne oddzielanie od podłoża.

Pasta z wodorowęglanu sodu ${\text{NaHCO}}_3$

Pasty to mieszaniny proszku wodorowęglanu sodu z wodą. Cząsteczki soli, w wyniku pocierania, zdrapują z czyszczonej powierzchni zanieczyszczenia i produkty korozji. Zachodzi reakcja chemiczna opisana równaniem:

Obecność jonów ${\mathrm{OH}}^{-}$ powoduje zasadowy odczyn roztworu, co skutkuje usunięciem tłustych zanieczyszczeń.

Czyścić z zachowaniem szczególnej ostrożności. Stosować tylko miękkie ściereczki i szczoteczki z miękkim włosiem. Uważać na kamienie szlachetne i inne dodatki stosowane w biżuterii (wtedy lepiej czyścić punktowo niż zanurzać całość). Właściwie przechowywać, np. w płóciennych woreczkach lub odpowiednich pudełkach. Chronić przed wilgocią, światłem, substancjami chemicznymi oraz zabrudzeniem.

Złoto

R1AbcgxMxIbwg

Zdjęcie przedstawia złoty naszyjnik ze znakami zodiaku.

• ciepła woda z płynem do mycia naczyń. Należy zanurzyć przedmiot na 15 minut, następnie przetrzeć go miękką szczoteczką i dokładnie osuszyć;

• ciepła woda z sodą oczyszczoną (2,5 g). Należy zanurzyć przedmiot na 15 minut, następnie przetrzeć go miękką szczoteczką i dokładnie osuszyć;

• pasta z sody oczyszczonej (5 g) i wody (5 ${\mathrm{cm}}^3$). Wcierać delikatnie miękką szmatką w biżuterię. Następnie spłukać wodą i dokładnie osuszyć;

• ciepłą woda z kwaskiem cytrynowym (2,5 g). Należy zanurzyć przedmiot na 15 minut, następnie przetrzeć go miękką szczoteczką i dokładnie osuszyć;

• zanurzyć w czystym alkoholu na około 5 minut;

• przetrzeć octem lub sokiem z cytryny. Spłukać i osuszyć.

Srebro

R1KyfBGDZQ2ih

Zdjęcie przedstawia srebrne serce na łańcuszku. Serce jest wypukłe. Tworzą je drobne kwiatki i listki, tworzące ażur.

• delikatna pasta do zębów i miękka szczoteczka;

• soda oczyszczona połączona z solą (lub sokiem z cytryny) i ciepłą wodą. Należy zanurzyć przedmiot na 15 minut, następnie przetrzeć go miękką szczoteczką i dokładnie osuszyć;

• zanurzyć w czystym alkoholu na około 5 minut.

Czyszczenie biżuterii i przedmiotów wykonanych ze złota lub srebra wymaga przede wszystkim delikatności. Taki zabieg można wykonać w domowym zaciszu. Należy jednak zastosować odpowiednie substancje chemiczne lub metody mechaniczne. Warto również pamiętać, że odpowiednie przechowywanie takich przedmiotów jest bardzo ważne. Zapewnia im mniejsze narażenie na zabrudzenia i nawarstwienia niepożądanych substancji. A właścicielowi pozwala dłużej cieszyć się blaskiem i estetycznym wyglądem.

Rv1uaDtJ2JkaV

Na zdjęciu jest złota, królewska korona bogato inkrustowana kamieniami szlachetnymi. Korona leży na ozdobnej, welwetowej poduszce.

Słownik

Bibliografia

De Rooij A., The Oxidation of Silver by Atomic Oxygen, „ESA Journal” 1989, 13, s. 363‑382.

Koss A., Marczak J., Zastosowanie Laserów w konserwacji zabytków i dzieł sztuki, Warszawa 2005.

Landi S., Textile Conservator’s Manual, 2th Edition, Oxford 1998.

Safarzyński S., Konserwacja biżuterii srebrnej dekorowanej bursztynem, Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału SHS, Toruń 2003, s. 148‑154.

Safarzyński S., Sposoby zabezpieczania srebra przed ciemnieniem, „Złotnik Zegarmistrz” 1989, 3, s. 30‑35.

Ślesiński W., Konserwacja zabytków sztuki. T. 2. Rzeźba, Warszawa 1990.

Zyska B., Mikrobiologiczna korozja materiałów, Warszawa 1977.