Na co kredyt?

Spotykamy się z różnymi rodzajami kredytówkredytkredytów, zależnie od celu, na jaki mamy przeznaczyć pieniądze, i warunków, na jakich mamy się rozliczyć z pożyczonej kwoty.

Kiedy człowiek zaczął pożyczać? Starożytne początki kredytu

R1PsOhi1bm90n1

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn ubranych w średniowieczne stroje. Mężczyźni siedzą przy stole. Jeden z nich zapisuje coś piórem w książce. Drugi przygląda się tej czynności. Przed mężczyznami na stole leży stos monet.

Kredytów udzielano już w starożytności. W średniowieczu często udzielano pożyczek pod zastawpożyczka pod zastawpożyczek pod zastaw kosztowności.  Wkrótce nastąpił rozwój banków, które zajmowały się pośredniczeniem w transakcjach finansowych i udzielaniem pożyczek. Te osoby, które nie miały „wiarygodności kredytowej” lub dość cennych przedmiotów pod zastaw, pożyczały na bardzo wysoki procent od lichwiarzylichwiarzlichwiarzy. Przeciwko lichwielichwalichwie występował Kościół, krytykując ludzi żyjących z pożyczania na procent.

Pożyczano już co najmniej w neolicie, jeśli nie wcześniej: narzędzia, odzież i żywność. Zwracano je zwykle po jakimś czasie – niekiedy w innej formie (np. żywność za narzędzia). Prawdopodobnie najczęściej nie wymagano odsetekodsetki (oprocentowanie kredytu)odsetek – do dziś zresztą pożycza się szklankę mąki od sąsiadów, a zwraca im ją bez żadnej opłaty. Takie pożyczki nie były więc kredytem w dosłownym znaczeniu. Są to jednak tylko przypuszczenia, ponieważ z tych czasów nie mamy wystarczających informacji ze źródeł archeologicznych.

Pierwsze materialne dowody na udzielanie pożyczki pochodzą ze starożytnego Sumeru, z miasta Ur, z około 3500 lat p.n.e. Są to żetony w kształcie zwierząt i przedmiotów powszechnego użytku, które w ramach potwierdzenia zamykano w glinianym naczyniu, żeby zaświadczyć, co stało się przedmiotem transakcji. Zapewne naczynie to było rozbijane, kiedy przychodziło do zwrotu pożyczki. Na zewnątrz zapisywano kreseczkami, ile jakich żetonów znajduje się w środku, nie zaznaczano natomiast terminu rozliczenia. Istnieje teoria, że właśnie z takich zapisów narodziło się pismo klinowe.

A skąd pomysł na odsetki (oprocentowanie)? Jeśli pożyczasz komuś ziarno na siew, to on po zasianiu i zebraniu plonów będzie miał więcej ziarna, niż pożyczył. Gdybyś ty je posiał, zamiast pożyczać – też miałbyś więcej. Logiczne więc jest, że pożyczkobiorca powinien podzielić się choć częścią zysku, bo udzielający pożyczki swój zysk (potencjalny) stracił. Podobnie będzie ze zwierzęciem – pożyczasz komuś krowę, która może mieć cielęta. Ten, kto ją hoduje, ma z niej mleko, ale powinien ci ją zwrócić wraz z cielęciem. Potwierdzenie takiego sposobu myślenia można znaleźć w starożytnych językach – w sumeryjskim, egipskim i greckim termin „odsetki” pochodzi od tych samych słów, co „krowa” lub „rodzenie”. Majątek, jak bydło, musi się mnożyć. Tak myśleli starożytni kupcy. Od momentu upowszechnienia pisma możemy nawet dość dokładnie prześledzić wiele pożyczek na „procent”, a więc – w naszym rozumieniu – transakcji kredytowych.

W starożytności na Bliskim Wschodzie kredytowano wyprawy kupieckie, pożyczano na podatki i drobną działalność gospodarczą, a także na życie. Wystawiano weksle, handlowano nimi, dokonywano przelewów. Istniała już wtedy właściwie większość operacji finansowych znanych dzisiejszej bankowości.

Ciekawostka

R1OPKLQMcmUy81

Zdjęcie przedstawia kamienną płaskorzeźbę. Ukazanych jest trzech mężczyzn. pierwszy z nich ciągnie na łańcuchu dwóch niewolników za sobą. Mężczyźni maja na szyjach obroże.

Kredyty są jednym z mechanizmów gospodarki rynkowej, wpływają na jej ożywienie i rozwój, raz na jakiś czas dochodzi jednak do kryzysów na tle zadłużenia – do „przekredytowania”. W takich sytuacjach znaczna część pożyczkobiorców nie była w stanie spłacać swoich zobowiązań, traciła więc majątki, domy, a wręcz wolność osobistą.

Wtedy zdarzały się interwencje władców. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. ateński archont Solon przeprowadził „strząśnięcie długów” i wykupienie wszystkich ateńskich obywateli sprzedanych za długi do niewoli.

Ciekawie problem „przekredytowania” rozwiązali Żydzi. Co 7 lat ogłaszano „rok szabatowy”, w którym likwidowano niespłacone długi. Dotyczyło to tylko Izraelitów, sumy pożyczone obcym nie były anulowane – mówi o tym Tora, Księga Powtórzonego Prawa (Pwt 15, 1–10). Prawo żydowskie zabraniało także przyjmowania w zastaw rzeczy niezbędnych do życia (kamieni z żaren, okrycia nocnego, ubrania wdowy – Pwt 24) oraz pobierania odsetek od Izraelitów. Oczywiście wówczas straty ponosili wierzycielewierzycielwierzyciele. Król perski Dariusz II (panujący w latach 424–404 p.n.e.) anulował własne długi z czasów walki o władzę, ale ponieważ pożyczki te były udzielone pod zastaw ziemi jego zwolenników, ci stracili swe dobra.

Greckie kredyty wysokiego ryzyka

Starożytni Grecy, którzy swą potęgę zbudowali na handlu, przejęli rozwiązania kredytowe, podobnie jak alfabet, od Fenicjan. Dopiero w Grecji pojawiły się jednak kredyty wysokiego ryzyka udzielane na wyprawy morskie. Morze było najlepszą drogą komunikacji między greckimi państwami‑miastami. To wodą transportowano ludzi i przewożono towary. Sfinansowanie wyprawy nie było tanie – należało przygotować statek, zatrudnić załogę i zakupić produkty. Wielu kupców nie mogło samodzielnie zebrać takiego kapitałukapitałkapitału, dlatego pożyczki stawały się coraz popularniejsze. Oprocentowanie sięgało nawet 25% w skali miesiąca. Koszt takiego kredytu był więc znaczny, ale zyski z udanej morskiej wyprawy handlowej – jeszcze większe. W razie katastrofy i zatonięcia statku lub napadu piratów bankierzy nie domagali się zwrotu pożyczki – wysokie oprocentowanie było czymś w rodzaju ubezpieczenia.

Siedziby najważniejszych banków kredytowych w Grecji to Milet (na początku V w. p.n.e. zniszczony przez Persów, szybko upadł) i przede wszystkim wyspa Delos, gdzie znajdowała się świątynia Apolla, która świetnie nadawała się do przechowywania kosztowności i przez dłuższy czas gościła skarbiec Związku Morskiego (V w. p.n.e.). A pieniądz przyciąga pieniądz. Greccy bankierzy z Delos i Koryntu stosowali weksle i obligacje, kredyty pod zastaw, hipoteczne i inne. O ile Korynt, po rzymskim podboju zburzony w 146 r. p.n.e., przestał się liczyć, podobnie jak inna potęga kredytowa – fenicka Kartagina, o tyle Delos pozostało centrum kredytowym i bankowym aż do kryzysu w III w. n.e.

Kryzys w Imperium Rzymskim

W III w. cesarstwo rozciągało się na terytorium, którego żaden władca nie był w stanie kontrolować. Coraz większym zagrożeniem stawały się wędrujące ludy barbarzyńskie, które pustoszyły jego ziemie. Władza stała się niestabilna. Na cesarskim tronie zasiadali wojskowi, dochodziło do przewrotów. Sytuacja ta nie sprzyjała gospodarce. Podróże kupców niosły ze sobą większe ryzyko, życie codzienne było kosztowniejsze. Zwiększono wydatki na armię, podniesiono więc podatki. Do złotych i srebrnych monet dodawano coraz więcej miedzi, obniżając tym samym jakość kruszcu. W rolnictwie znaczenia nabrały większe gospodarstwa zwane latyfundiami. Zwykli chłopi tracili swoje ziemie, zmuszeni byli do dzierżawienia roli od innych, popadali przy tym w jeszcze większe długi i byli na stałe przywiązywani do ziemi swoich wierzycieli. W handlu powracano do skali lokalnej i ograniczano się do kupna najpotrzebniejszych towarów. Powrót do gospodarki naturalnej, a więc produkcji na własny użytek, w zachodniej części imperium w IV w. spowodował upadek kredytów. Nieliczne potrzeby w tym względzie zaspokajali głównie Żydzi. Upowszechnienie się chrześcijaństwa dodatkowo skomplikowało podejście do kredytu – pierwsi chrześcijanie odrzucali w ogóle pożyczanie na procent.

Pieniądz krzyżowców

R1AfgOAyh9xlX1

Obraz przedstawia wnętrze warsztatu złotniczego. Przy stole siedzi mężczyzna. Trzyma w dłoniach wagę szalkową. Przy jego prawym boku stoi kobieta w eleganckiej sukni i w dużym czepcu na głowie, a obok niej mężczyzna w kaftanie i kapeluszu.

Od upadku zachodniej części Imperium Rzymskiego w V w. aż do XII w. kredyty na większą skalę funkcjonowały tylko w Bizancjum – cesarstwie wschodniorzymskim. Udzielali ich Syryjczycy i Grecy. Na Zachodzie mechanizm kredytowania odrodził się dopiero wraz z krucjatami. Krzyżowcy musieli sami finansować wyprawy, a o gotówkę, zwłaszcza na kosztowny transport, było trudno. Dlatego papież hojną ręką udzielał włoskim kupcom dyspensdyspensadyspens od kar kościelnych za udzielanie kredytów „w szczytnym celu”.

Tak rosły potęgi Genui, Wenecji i Pizy. W północnych Włoszech (Lombardia) karierę robili złotnicy z rodzin Bardich, Acciauolich i innych, pożyczający na procent pod zastaw kosztowności (stąd nazwa lombardlombardlombard). Wkrótce wyrosła im konkurencja, mająca wsparcie Kościoła – Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona (templariusze). Ze względu na rzeszę najemników templariusze musieli dysponować ogromnymi sumami pieniędzy.

Skarby templariuszy

Zakon został założony w 1118 r. w Ziemi ŚwiętejZiemia ŚwiętaZiemi Świętej, ale dość szybko zaczął działać w wielu innych państwach. W całej Europie powstała sieć zamków, więc rycerze bez problemu zapewniali bezpieczny transport gotówki także na dużych odległościach. Wkrótce nie warto było nawet wozić pieniędzy. Wystarczyło dostarczyć je do dowolnej siedziby templariuszy, by po okazaniu właściwego dokumentu odebrać je w innej. Ale po co odbierać pieniądze? List depozytowy templariuszy okazał się lepszy niż gotówka, bo był bezpieczniejszy (wykorzystać mógł go tylko właściciel dokumentu) i lżejszy. Z czasem templariusze zaczęli wystawiać otwarte akredytywy (dowody, że ktoś może korzystać z kredytu do pewnej kwoty), weksle itp.

R1IF14Ezad3Xi1

Zdjęcie przedstawia monetę. Jest to awers i rewers florena. Na awersie znajduje się symbol lilijki, na rewersie postać władcy z berłem.

Skuszony bogactwem templariuszy i zadłużony u nich, nieustannie potrzebujący gotówki francuski król Filip IV Piękny (panujący w latach 1285–1314) w 1307 r. oskarżył zakonników m.in. o herezję, świętokradztwo, czary, rozpustę, odstępstwo od wiary i spiskowanie z Saracenami (muzułmanami). W 1312 r. wymusił na papieżu Klemensie V kasatę zakonu. Zajął jego zamki i skarby, ale okazało się, że gotówki było bardzo mało. Stąd do dziś wielu szuka legendarnych skarbów, których najpewniej po prostu nie było.

R1AriQ65SJyBn

Średniowieczna rycina przedstawiająca pole przed zamkiem. Do pala przywiązani są dwaj nadzy mężczyźni, ich ciała obejmują wysokie płomienie. Scenie przyglądają się ludzie stojący nieopodal.

Zadłużeni monarchowie

Banki włoskie pożyczały zwłaszcza władcom – w tym Fryderykowi II Hohenstaufowi (cesarzowi w latach 1220–1250) na walkę z… miastami lombardzkimi. Po kasacie zakonu templariuszy pozbyły się konkurencji i na niewiarygodną skalę rozwinęły akcję kredytową.

Uwikłani w wojny monarchowie potrzebowali wiele pieniędzy i często mieli kłopoty ze spłatą zobowiązań. Zadłużony u włoskiej rodziny Bardich Edward III, król Anglii (panujący w latach 1327–1377), zwycięzca spod Crécy, ogłosił niewypłacalność. W podobnej sytuacji bywały też i banki. Spektakularne bankructwa banków lombardzkich przyczyniły się do powstania chaosu finansowego w ówczesnej Europie. Ich miejsce zajęły inne banki włoskie, a także inwestująca w górnictwo niemiecka kompania Fuggerów.

Nowożytne kredyty

Ogromny wpływ na gospodarkę w XVI w. miał napływ kruszcu z kolonii. Skorzystała na tym zwłaszcza Hiszpania, jej władcy nie inwestowali jednak zysków, lecz wydawali je na konsumpcję. Ostatecznie pieniądz trafiał więc do banków na ziemiach niderlandzkich, niemieckich i włoskich. Zasoby pieniądza na rynku wzrosły, a w konsekwencji dokonywano o wiele więcej transakcji. Dalszy rozwój gospodarki towarowo‑pieniężnej i początki kapitalizmu wpływały na rozwój mechanizmów kredytowania. W pewnym momencie doszło jednak do rewolucji cen i obniżenia wartości pieniądza. Nie bez znaczenia dla kredytów był także dualizm gospodarczydualizm gospodarczydualizm gospodarczy w Europie, który stymulował kontakty handlowe między rejonami po obu stronach Łaby.

RpXrmhY6MPb5B1

Obraz przedstawia otwarte morze i dwa płynące duże okręty żaglowe. Na drugim planie widoczny jest ląd i góry.

W XVI i XVII w. filie banków włoskich i niemieckich w Republice Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich, a także banki niderlandzkie kredytowały całe państwa. Bez ich pieniędzy nie działałyby aparaty urzędnicze, nie toczyłyby się wojny, angażujące nieraz prawie całą Europę, nie mogłyby nawet funkcjonować dwory władców, które na swoje utrzymanie wydawały ogromne sumy.

W XVII w. koszty wojen i obligacje państwowe okazały się nie do udźwignięcia dla niderlandzkich bankierów. Ich rolę przejęli Anglicy, kredytujący głównie handel, hodowlę owiec, górnictwo, a w XVIII w. także nowe maszyny parowe, stosowane w rozwijającym się przemyśle. W Niderlandach i we Włoszech przedsiębiorstwa bankowe oddzieliły się od złotnictwa i handlu. W Anglii połączenie tych sfer było cały czas silne. Wiele banków angażowało się w spółki przemysłowe. Dlatego dysponująca potężnym kapitałem kredytowym Wielka Brytania już w XVIII w. stała się centrum bankowym i przemysłowym świata, a londyńskie City do lat dwudziestych XX w. – symbolem kapitalizmu i bankowości.

Rothschild, przemysł i spółdzielnie, czyli wiek XIX

W okresie wojen napoleońskich, których ciężar finansowy niosła na swoich barkach Wielka Brytania, obserwujemy niebywały rozkwit działalności kredytowej. Na potentata finansowego wyrosła rodzina niemieckich Żydów, Rothschildów, mająca filie swojego banku w Wiedniu i Londynie (a więc w głównych siedzibach koalicji antynapoleońskiej) i kredytująca obie strony konfliktu. Rozwój bankowości był tak szybki, że bank Rothschilda tylko w latach 1818–1832 wydał obligacje na większą sumę niż całe obroty giełdy w Republice Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich w XVII w.

W XIX w. podaż kredytów rosła, spadały też ich ceny, choć nie obyło się bez zawirowań, a nawet bankructw. Większość banków posługiwała się pieniędzmi na wzór templariuszy – wkłady klientów były wypuszczane na rynek, a odsetki od wkładów bankowych wypłacano z zysków pochodzących z kredytów (tak dzieje się do dziś). Szybszy obieg informacji powodował, że pogłoska o kłopotach jakiegoś banku natychmiast wzbudzała panikę – od razu ustawiały się przed nim kolejki depozytariuszy. Jeśli swoje wkłady wycofali wszyscy klienci lub nawet ich znacząca część – bank upadał.

R1aoN3SZyICuE1

Rysunek przedstawia twarz dojrzałego mężczyzny. Jest on odwrócony do widza lewym półprofilem. Mężczyzna ma szczupłą, pociągłą twarz. Jego włosy są krótkie i proste. Mężczyzna ma bujne wąsy i brodę hiszpankę.

Nie wszyscy jednak mieli szansę na tanie pożyczki. Wielki właściciel ziemski mógł bez problemu otrzymać kredyt na zakup nasion czy maszyn, podobnie fabrykant mógł zainwestować pożyczone pieniądze. A drobny rolnik? Prosty rzemieślnik? Lokalny kupiec? Kredyty dla uboższych były bardzo drogie, gdyż uznawano je za ryzykowne.

Wtedy pojawiła się idea spółdzielczości kredytowej. W XIX w. modna była dobroczynność, nie rozwiązywała jednak problemu ubóstwa. Uznano, że zamiast ratować biednych zapomogami, należy stworzyć warunki, by sami sobie pomagali. Zasada była prosta – wstępujesz do spółdzielni, wpłacasz regularne składki, a kiedy spółdzielnia uzbiera odpowiednią kwotę, może udzielić ci kredytu z niewysokim oprocentowaniem. Spółdzielnia nie mieszała się do skomplikowanych rozliczeń bankowych, nie prowadziła ryzykownych operacji finansowych, by pomnożyć zysk. Działała na zasadzie non profit, nie zarabiała i nie pożyczała środków, których nie ma. Najsłynniejsze tego typu spółdzielnie założyli Hermann Schulze‑Delitzsch, Friedrich Raiffeisen, a w Polsce – ks. Piotr Wawrzyniak, Franciszek Stefczyk i Marcelina Dąbrowska.

Współczesność – kryzysy „złych kredytów”

RxR9uaJlVjXEC1

Zdjęcie przedstawia fronton budynku Nowojorskiej Giełdy Papierów Wartościowych. Jest on wsparty na szeregu kolumn. Na kolumnach zawieszona jest duża flaga USA.

Wojny światowe kształtowały wiek XX także pod względem polityki finansowej i kredytów. Po 1918 r. centrum finansowe przeniosło się z wyczerpanej wojną Wielkiej Brytanii na Wall Street w Nowym Jorku. Nowojorska giełda, działająca w rzekomo bezkryzysowym kraju, święciła triumfy. Masowo kredytowano więc zakup akcji, których ceny rosły tak szybko, że udzielano pożyczek pod ich zastaw. Jednak w 1929 r. nadmuchana kredytami bańka pękła. Gwałtowne spadki wartości akcji spowodowały, że kredyty brane pod ich zastaw stały się całkowicie niespłacalne. Banki zostały więc bez środków, a ich bankructwa pociągnęły za sobą upadek wielu jeszcze dobrze funkcjonujących przedsiębiorstw. Nastąpił wielki kryzys.

Z tego załamania gospodarczego wyciągnięto wnioski. W opanowanie rozchwianych procesów ekonomicznych musiało zaingerować państwo, mimo że interwencjonizm państwowyinterwencjonizm państwowyinterwencjonizm państwowy w Stanach Zjednoczonych był zaprzeczeniem obowiązujących w tym kraju zasad liberalnej gospodarki wolnorynkowej. Powstały przedsiębiorstwa z udziałem funduszy rządowych, jak Federal National Mortgage Association, zajmujące się kredytami hipotecznymi na rynku wtórnym, by umożliwić Amerykanom nabywanie domów. Powstały regulacje prawne, które ograniczały bankowe działania giełdowe oraz rozdzielały kredyty wysokiego, średniego i niskiego ryzyka pomiędzy banki różnych kategorii. Organizowano masowo roboty publiczne, by dać pracę rzeszom bezrobotnych. Wprowadzono program opieki socjalnej dla robotników w postaci płacy minimalnej, emerytur oraz ubezpieczeń. Te reformy przeprowadzono w latach 1933–1939 w ramach programu New Deal, ogłoszonego przez prezydenta Franklina Delano Roosevelta.

RX4X809TcLy0B1

Zdjęcie przedstawia nowojorską ulicę. Jest ona zapełniona protestującymi ludźmi. Ruch samochodów jest zablokowany.

II wojna światowa umocniła gospodarczą pozycję Stanów Zjednoczonych. W latach 70. nagłe podwyższenie cen kredytów (w związku z kryzysem naftowym) spowodowało wyhamowanie tempa rozwoju gospodarek na świecie. Od lat 80. rząd federalny prowadził politykę finansowania wydatków deficytem, czyli życie na kredyt. Gospodarka po 10 latach przyspieszonego rozwoju nagle osłabła – hamowało ją zadłużenie, którego obsługa generowała kolejne koszty.

W latach 90. XX w., by ożywić rynek, władze USA zaczęły likwidować zabezpieczenia prawne z okresu wielkiego kryzysu. Pożyczki były powszechniej dostępne, nawet jeśli kredytobiorcy mało zarabiali. Pojawiła się kolejna bańka kredytowa – nadmiar „złych kredytów” hipotecznych.

W 2007 r. zaczął się kolejny kryzys – gwałtowny spadek cen nieruchomości i niewypłacalność wielu dłużnikówdłużnikdłużników spowodowały załamanie systemu bankowego – zadłużona FNMA została przejęta przez państwo, upadł potężny bank Goldman Sachs. Wielu ludzi straciło swoje nieruchomości zakupione dzięki hojnie udzielanym przez banki kredytom. Zainwestowanie ogromnych funduszy państwowych w system bankowy (na koszt podatników) spowolniło kryzys, ale go nie zatrzymało – przenosił się on z kraju do kraju. Jak już stwierdzono w latach 30.: „Kiedy Ameryka kichnie, cały świat ma grypę”.

W wyniku tego kryzysu wiele państw oraz organizacji międzynarodowych zdecydowało się na prawne uregulowanie działalności kredytowej banków. Powołano m.in. przez grupę państw G20 Radę Stabilności Finansowej, która ma za zadanie wzmocnić systemy finansowe oraz zwiększyć stabilność międzynarodowych rynków finansowych, oraz Europejski System Nadzoru Finansowego zajmujący się zapewnianiem spójnego i skutecznego nadzoru finansowego w całej Unii Europejskiej. Zwiększono także wymogi kapitałowe dotyczące kredytowania, zmieniono sposoby raportowania wyników finansowych banków, wprowadzono systemy wczesnego ostrzegania czy zwiększenie ochrony klienta poprzez m.in. obowiązek zapewnienia informacji dotyczącej potencjalnego ryzyka.

Słownik