Przeczytaj
Początek końca
Już wcześniej, w czasach kryzysu cesarstwa w III w., różne grupy Germanów, wykorzystując słabość Imperium, osiedliły się w prowincjach. Rzymianie, nie mając dość sił, aby usunąć intruzów, nadawali im status sprzymierzeńców, czyli zobowiązywali ich do służby w armii rzymskiej oraz płacenia podatków. Iliryjscy cesarze reformatorzy (przede wszystkim Dioklecjan) po ustabilizowaniu państwa zdołali powstrzymać proces przenikania Germanów za limes. Rzym nie był jednak w stanie oprzeć się zmasowanemu atakowi plemion germańskich w okresie wędrówki ludów.
Pierwsi zaatakowali GociGoci. Uciekając przed HunamiHunami, poprosili oni cesarza Walensa o schronienie. Władca rzymski zgodził się ich przyjąć. Mimo to Goci zostali źle potraktowani przez urzędników cesarskich, co doprowadziło do buntu i ataku potężnych sił gockich na rzymskie osady w Mezji i Tracji. W 378 r. w bitwie pod Adrianopolem Goci roznieśli armię rzymską, cesarza Walensa zaś zabili. Następnemu władcy rzymskiemu, Teodozjuszowi Wielkiemu, nie pozostało nic innego, jak zawrzeć z nimi sojusz i jako miejsce osiedlenia wyznaczyć im ziemie na Bałkanach. Teodozjusz generalnie prowadził politykę przychylną Germanom. Za jego czasów przed ambitnymi wodzami barbarzyńskimi otworzyły się ogromne możliwości kariery w armii cesarskiej, która już od dłuższego czasu stawała się coraz mniej rzymska, a coraz bardziej germańska. Najwyższe stanowiska w państwie osiągnęli wówczas m.in. Wandal Stylichon i Frank Arbogast. Elity plemion i grup germańskich osiadłych na terenie Imperium nierzadko poczuwały się do związków z cesarstwem i społeczeństwem rzymskim, ich przedstawiciele czasem wręcz uważali się za Rzymian. Żołnierze Germanie natomiast często służyli Rzymowi tylko z powodu więzi łączących ich z własnym wodzem lub plemieniem.
Ostateczny podział cesarstwa
W 395 r., po śmierci Teodozjusza Wielkiego, nastąpił podział cesarstwa rzymskiego między dwóch synów władcy. Granicę wytyczono południkowo, dzieląc Imperium na wschodnie i zachodnie. Gdy jednak zabrakło autorytetu Teodozjusza, Wizygoci (zachodni odłam Gotów), niezadowoleni z ciążących na nich obowiązków względem cesarza, podnieśli bunt i pod wodzą swego króla Alaryka pomaszerowali w kierunku Konstantynopola. Alaryk przeszedł z wojskiem przez Grecję, lecz został zatrzymany i wycofał się po porozumieniu z cesarzem wschodnim. Kilka lat później w samym Konstantynopolu nastąpił pod wodzą gockiego oficera armii rzymskiej Gajnasa bunt, który przekształcił się w zamieszki i zakończył rzezią przebywających w mieście Germanów.
Pierwsze zdobycie Rzymu
Odtąd rola barbarzyńców w armii wschodniorzymskiej radykalnie się zmniejszyła. Król Alaryk natomiast wyruszył na zachód, do Italii. Stylichon, rządzący w imieniu cesarza zachodnią częścią Imperium, do obrony Italii ściągnął legiony znad Renu i z Brytanii. Wykorzystali to WandalowieWandalowie, SwebowieSwebowie i BurgundowieBurgundowie, którzy na przełomie 406 i 407 r. bez przeszkód wtargnęli do Galii. Stylichona oskarżono o umyślne wydanie rzymskich prowincji pobratymcom i zamordowano, w związku z czym jego żołnierze przeszli na stronę Wizygotów. W tej sytuacji nie miał już kto bronić Italii. W 410 r. Alaryk zdobył miasto Rzym, które od ponad 800 lat – od wtargnięcia doń Celtów – znajdowało się poza zasięgiem najeźdźców. Dla mieszkańców cesarstwa był to prawdziwy szok. Po splądrowaniu Rzymu Wizygoci wycofali się z Italii i osiedli w południowej Galii i Hiszpanii, gdzie założyli swoje państwo. W tym samym mniej więcej czasie także inne plemiona germańskie zaczęły tworzyć królestwa, zwane sukcesyjnymi (czyli przejmującymi dziedzictwo rzymskie), w różnych prowincjach cesarstwa zachodniego: Burgundowie – w południowo‑wschodniej Galii, a Wandalowie pod wodzą króla Gejzeryka – w Afryce. Większość plemion germańskich mimo swej faktycznej samodzielności podtrzymywała sojusz z Rzymianami.
Najazd Hunów
Tak przedstawiała się sytuacja, gdy cesarstwo zaatakowali Hunowie. Najpierw zajęli oni Panonię i założyli tam swój główny obóz. Następnie pod wodzą króla Attyli uderzyli na cesarstwo wschodnie i oblegli Konstantynopol. Za cenę ogromnego trybututrybutu władca Hunów odstąpił jednak od oblężenia i w 451 r. skierował swoje wojska do Galii. W bitwie na Polach Katalaunijskich wódz armii zachodniorzymskiej, Aecjusz, wspierany przez germańskich sprzymierzeńców, odparł najazd. Ale w rok później Hunowie pojawili się już w samej Italii. Od ataku na Rzym odwiódł Attylę biskup Rzymu, czyli papież, Leon Wielki, który w wyniku negocjacji skłonił najeźdźców do odwrotu. W 453 r. Attyla zmarł, a plemiona germańskie pozostające pod władzą Hunów podniosły bunt i zadały im druzgocącą klęskę. Imperium Hunów przestało istnieć.
Upadek Wiecznego Miasta
Klęska Hunów przypieczętowała losy Rzymu. Germanie zupełnie przestali się liczyć z dogorywającym Imperium zachodnim. W 455 r. Wandalowie zdobyli i przez dwa tygodnie niszczyli miasto Rzym (stąd wzięło się potoczne określenie „wandale”). Tak o tym wydarzeniu pisał bizantyjski historyk Prokopiusz z Cezarei:
Gejzeryk [król Wandalów] wyprawił się z wielką flotą do Italii tylko dlatego, że spodziewał się zdobyć wielkie łupy. Po wkroczeniu do Rzymu, ponieważ nie natrafił na żaden opór, opanował pałac cesarski. [Cesarza] Maksymusa Rzymianie ukamienowali w czasie ucieczki, odcięli mu głowę, a także pozostałe członki i rozdzielili między siebie. Gejzeryk wziął do niewoli Eudoksję [żonę cesarza] razem z Eudokią i Placydią, córkami jej i Walentyniana. Ponadto załadował na statki i wywiózł do Kartaginy wielką ilość złota oraz pozostałego mienia cesarskiego. Nie cofnął się przed zabraniem z pałacu nawet przedmiotów zrobionych z brązu, czy z jakiegoś innego metalu. Splądrował także świątynię Jowisza Kapitolińskiego i zdarł z niej połowę dachu. Dach ten był z najlepszej jakości brązu, a ze względu na grubą warstwę złota, którym był pokryty, wyglądał nadzwyczaj wspaniale i godny był wielkiego podziwu. Powiadają, że jeden z wiozących posągi statków Gejzeryka zatonął, z wszystkimi pozostałymi Wandalowie dotarli do portu w Kartaginie. Eudokię Gejzeryk wydał za mąż za Huneryka, starszego ze swych synów. Placydię, drugą z córek, która była żoną Olybriusza, najznakomitszego spośród senatorów rzymskich, razem z matką Eudoksją odesłał do Bizancjum na żądanie cesarza.
Cytat za: Prokopiusz z Cezarei, Historia wojen, t. 1, III, 9, 1-5, tłum. i wstęp D. Brodka, Kraków 2013 .
Indeks dolny Jak zostały potraktowane żona i córki cesarza i dlaczego tak postąpił Gejzeryk? Indeks dolny koniecJak zostały potraktowane żona i córki cesarza i dlaczego tak postąpił Gejzeryk?
W 476 r. Odoaker, wódz germański w służbie rzymskiej, zdetronizował cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa i objął władzę nad Italią wybrany przez germańskich żołnierzy na króla. Cesarstwo na Zachodzie przestało istnieć, a jego upadek został przez historyków uznany za koniec epoki starożytności i początek średniowiecza. W 486 r. władztwo rzymskie w północnej Galii (na północ od Loary) zostało zlikwidowane przez króla Franków Chlodwiga. Natomiast w 489 r. do Italii napłynęli Ostrogoci (wschodni odłam Gotów). Ich król Teodoryk pokonał i zabił Odoakra, po czym założył na Półwyspie Apenińskim kolejne państwo sukcesyjne.
Państwa barbarzyńskie powstałe na terenie dawnego cesarstwa zachodniorzymskiego:
Lud | Podbity teren | Powstanie państwa | Upadek państwa |
|---|---|---|---|
Anglowie, | południowa i środkowa Brytania | V w. | |
Burgundowie | dolina Rodanu | V w. | 534 r. – podbój przez Franków |
Frankowie | Galia | koniec V w. | |
Longobardowie | północna i środkowa Italia | koniec VI w. | 774 r. – podbój przez Franków |
Ostrogoci (wschodni Goci) | Italia, Sycylia Iliria | koniec V w. | 536–555 – podbój przez Bizancjum |
Wandalowie | Afryka Północna | 1. poł. V w. | 534 r. – podbój przez Bizancjum |
Wizygoci (zachodni Goci) | południowa Galia i Hiszpania | 1. poł. V w. | 507 r. – podbój południowej Galii przez Franków |
Słownik
(łac. Burgundiōnes, Burgundī) lud wschodniogermański, pochodzący prawdopodobnie z wyspy Bornholm lub z zachodniej Wielkopolski; okresie wpływów rzymskich najprawdopodobniej zamieszkiwali terytorium dzisiejszej zachodniej Polski (okolice Zielonej Góry), pod koniec III w. przesunęli się dalej na zachód, w dolinę Menu; w 406 r. prawdopodbnie należeli do grupy ludów germańskich, która wkroczyła do rzymskiej Galii, uczestniczyli też w inwazji plemion barbarzyńskich na Cesarstwo Zachodnie na początku V w.; obecnie czasami terminem tym określa się mieszkańców francuskiej Burgundii
(łac. Gothi) jedno z największych i najważniejszych plemion wschodniogermańskich; pierwotnie zasiedlali południową część Półwyspu Skandynawskiego, po jakimś czasie skierowali się ku Pomorzu Środkowemu i Wschodniemu; W I i II w. n.e. zajęli Pomorze Środkowe i północną Wielkopolskę, Wysoczyznę Elbląską oraz zachodnią część Pojezierza Mazurskiego, pojawili się także na Mazowszu, Podlasiu, Polesiu i Lubelszczyźniew; w połowie III wieku dotarli nad Morze Czarne w pobliże ujścia Dniestru i Bohu; III wieku podzielili się na Ostrogotów i Wizygotów
(łac. Huni) plemię koczownicze zamieszkujące w II w. prawdopodobnie tereny pomiędzy Donem a Manyczem na północy, górnym biegiem Kubania na południu i Morzem Azowskim na zachodzie, na wschodzie ich terytorium mogło się rozciągać aż do Morza Kaspijskiego i regionu ujścia Wołgi; od ich migracji rozpoczął się okres Wędrówki Ludów
(łac. Suebi, Suevi) grupa ludów germańskich, w I w. p.n.e. osiedlili się między Renem a Łabą, podejmowali próby opanowania Galii; po klęsce zadanej im w 58 r. p.n.e. przez Cezara część Swebów wywędrowała na teren późniejszych Czech i na początku n.e. weszli oni w skład związku Marboda; część z nich założyła w V w. państewko na Półwyspie Iberyjskim (Galicia), zniszczone w 585 r. przez Wizygotów, inni Swebowie, zwani też Alemanami, — księstwo plemienne nad górnym Renem (średniowieczna Szwabia)
(łac. tributum) danina, podatek składany przez władcę podbitego państwa zwycięzcy
plemiona germańskie, które w 406 r. razem ze Swebami i Alanami przekroczyły Ren nieopodal Moguncji; po spustoszeniu Galii przenieśli się do Hiszpanii, a stamtąd na tereny Afryki, gdzie założyli swoje państwo, które przetrwało niecałe sto lat, podbite w VI w. przez wojska cesarstwa wschodniorzymskiego dowodzone przez Belizariusza
Słowa kluczowe
Teodozjusz Wielki, Teodoryk Wielki, Odoaker, Hunowie, upadek cesarstwa zachodniego, wędrówka ludów, starożytność, starożytny Rzym, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
J. Vogt, Upadek Rzymu, przeł. A. Łukaszewicz, Warszawa 1993.
M. Mączyńska, Wędrówki ludów. Historia niespokojnej epoki IV i V wieku, Kraków 1996.
K. Modzelewski, Barbarzyńska Europa, Warszawa 2004.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.