Esej jako gatunek wypowiedzi filozoficznej

Nazwa „esej” pochodzi od tytułu dzieła Michela de Montaigne Essais (Próby, 1580). Słowo to oznacza także w języku francuskim: szkic, zarys, rozważanie, badanie. Od czasu renesansu esej zyskał znaczenie gatunku z pogranicza literatury, retoryki, filozofii i publicystyki i stał się popularną formą wypowiedzi refleksyjnej, służącej przed wszystkim do zapisu myśli, ocen oraz komentarzy autora. Charakteryzuje go swoboda kompozycji, subiektywizm ujęcia tematu, stosowanie środków literackich. W sensie akademickim esej to gatunek bardziej swobodny niż rozprawa naukowa, pozwalający na większą dowolność kompozycyjną i językową, korzystający z możliwości wyrywkowego potraktowania problemów i posługiwania się wyrażeniami niedosłownymi, w tym metaforą, ale przestrzegający norm naukowego obiektywizmu. Esej w tej postaci powstaje zwłaszcza w celu popularyzacji osiągnięć nauki. W obrębie filozofii esej jest chętnie stosowany jako forma wypowiedzi służąca rozstrzyganiu problemów, interpretowaniu czy komentowaniu innych ujęć i tekstów filozoficznych, a także polemice z nimi.

RX6zPb02DuN4E

Ilustracja przedstawia kartę z zapisem w języku francuskim z odręcznie wykonanymi na marginesach notatkami.

Kompozycja eseju filozoficznego

Nie ma ścisłych norm kompozycji eseju filozoficznegoesej filozoficznyeseju filozoficznego. Każda kompozycja służąca ujęciu i rozwinięciu tematu jest dla niego właściwa. Możemy mówić jednak o pewnych stałych elementach tej kompozycji oraz o  jej wariantach.

Argumentacja i analiza w eseju filozoficznym

Każdy esej dowodzi jakiejś tezy (lub jakichś tez), potwierdza lub obala jakąś hipotezę, formułuje jakieś filozoficzne twierdzenia albo dokonuje analizy jakiegoś filozoficznego problemu. W czynnościach tych kluczowe jest wnioskowaniewnioskowaniewnioskowanie, ponieważ to ono jest osią dowodzenia, potwierdzenia lub obalenia jakichś tez (hipotez). Wnioskowanie zaś to formułowanie wniosków na podstawie przesłanek. W eseju filozoficznym posługujemy się zasadniczo wszystkimi rodzajami wnioskowania stosowanymi w refleksji filozoficznej, zarówno niezawodnymiwniosowanie niezawodneniezawodnymi, jak i zawodnymiwnioskowanie zawodnezawodnymi.  W związku z tym, że filozofia jest dziedziną refleksji ogólnej i teoretycznej, najbardziej odpowiednim (i zarazem najskuteczniejszym) sposobem wnioskowania jest wnioskowanie dedukcyjne, zwłaszcza sylogizmsylogizmsylogizm. Można w wywodzie filozoficznym jednak stosować także wnioskowanie uprawdopodabniające, np. indukcyjne, redukcyjne lub przez analogię. Zasadniczo rzadko sięgamy w tej refleksji jedynie po wnioskowanie indukcyjne, które polega na  wyprowadzaniu wniosków ogólnych z obserwacyjnych zdań sprawozdawczych.

Przykłady:

• Temat eseju w postaci problemu: Czy i pod jakimi warunkami można usprawiedliwić kłamstwo pod względem etycznym?
  Przykładowy argumentargumentacjaargument w postaci sylogizmu: 1) przesłanka ogólna, pochodząca zwykle z systemu twierdzeń filozoficznych, w tym przypadku z utylitaryzmu czy pragmatyzmu: każdy zły z natury czyn, którego celem jest osiągnięcie jakiegoś dobra, można usprawiedliwić etycznie; 2) przesłanka szczegółowa: istnieją kłamstwa, które mają na celu dobro, np. ochronę okłamanego przed cierpieniem; 3) wniosek: kłamstwa, które mają na celu ochronę okłamanego przed cierpieniem, można usprawiedliwić etycznie. Dla sformułowania prawa ogólnego możemy posłużyć się wnioskowaniem indukcyjnym: 1) przesłanki szczegółowe: liczne przykłady okłamywania chorych dzieci przez lekarza, które każdorazowo służą dobru tych dzieci, można usprawiedliwić etycznie; z tego płynie 2) wniosek ogólny: każde kłamstwo, które służy czyjemuś dobru, można usprawiedliwić etycznie.

• Temat eseju w postaci analizy i komentarza cytatu: Ale choć nie istnieją racjonalne, naukowe podstawy etyki, istnieją etyczne podstawy nauki i racjonalizmu. Idea bezstronności prowadzi do idei odpowiedzialności; musimy nie tylko uważnie słuchać argumentów, ale mamy obowiązek odpowiadać za nasze czyny, gdy dotykają innych. W ten sposób racjonalizm jest nierozerwalnie związany z uznaniem konieczności istnienia instytucji społecznych, powołanych do obrony wolności krytyki, wolności myśli, wolności człowieka. (Karl Raimund Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, tłum. Halina Krahelska, Warszawa 1993, s. 251)
  Analiza musi dotyczyć tu pojęć nauki i racjonalizmu oraz norm etycznych z nimi związanych. Przykładowy argument w postaci sylogizmu na rzecz tezy, iż postawa naukowa wiąże się z wolnością słowa: 1) przesłanka ogólna: każdy racjonalizm wiąże się z wolnością słowa – myśli, badań, krytyki, przekonań; 2) przesłanka szczegółowa: istnieje racjonalizm, który oznacza postawę naukową; 3) wniosek: postawa naukowa wiąże się z wolnością słowa.

Słownik