Dla zainteresowanych

Jak poprawnie wnioskować?P14L2h8gEJak poprawnie wnioskować?
Wnioskowanie uprawdopodabniającePF1DvRUC4Wnioskowanie uprawdopodabniające
Jakie są pytania filozoficzne?PgCkDYQ2mJakie są pytania filozoficzne?
Czy każde pytanie jest pytaniem filozoficznym?PWsMZ9EQECzy każde pytanie jest pytaniem filozoficznym?

Esej jako gatunek wypowiedzi filozoficznej

Nazwa „esej” pochodzi od tytułu dzieła Michela de Montaigne Essais (Próby, 1580). Słowo to oznacza także w języku francuskim: szkic, zarys, rozważanie, badanie. Od czasu renesansu esej zyskał znaczenie gatunku z pogranicza literatury, retoryki, filozofii i publicystyki i stał się popularną formą wypowiedzi refleksyjnej, służącej przed wszystkim do zapisu myśli, ocen oraz komentarzy autora. Charakteryzuje go swoboda kompozycji, subiektywizm ujęcia tematu, stosowanie środków literackich. W sensie akademickim esej to gatunek bardziej swobodny niż rozprawa naukowa, pozwalający na większą dowolność kompozycyjną i językową, korzystający z możliwości wyrywkowego potraktowania problemów i posługiwania się wyrażeniami niedosłownymi, w tym metaforą, ale przestrzegający norm naukowego obiektywizmu. Esej w tej postaci powstaje zwłaszcza w celu popularyzacji osiągnięć nauki. W obrębie filozofii esej jest chętnie stosowany jako forma wypowiedzi służąca rozstrzyganiu problemów, interpretowaniu czy komentowaniu innych ujęć i tekstów filozoficznych, a także polemice z nimi.

RX6zPb02DuN4E
Fragment manuskryptu drugiego wydania Esejów Michela de Montaigne z jego poprawkami i notatkami
Źródło: domena publiczna.

Kompozycja eseju filozoficznego

Nie ma ścisłych norm kompozycji eseju filozoficznegoesej filozoficznyeseju filozoficznego. Każda kompozycja służąca ujęciu i rozwinięciu tematu jest dla niego właściwa. Możemy mówić jednak o pewnych stałych elementach tej kompozycji oraz o  jej wariantach.

RblOPHgBpbr6z
Wstęp Część wprowadzająca do eseju; w niej objaśniany jest zwykle cel pracy, przywołane komentowane stanowisko, interpretowany fragment tekstu czy analizowany problem; we wstępie pojawia się także zwykle wyjaśnienie kluczowych dla tematu pojęć lub parafraza stanowiska/tekstu, do którego esej będzie się dalej odwoływał; zwykle we wstępie do eseju pojawia się także mniej lub bardziej wyraźnie sformułowana teza lub hipoteza wobec analizowanego stanowiska/problemu; w tej części jest także miejsce na określenie metody rozważania tematu., Wywód (argumentacja lub analiza) Główna część pracy, zawierająca wywód myślowy autora w odniesieniu do omawianej tematyki, służąca w szczególności przedstawieniu argumentów na rzecz tezy czy hipotezy lub poświęcona myślowej analizie problemu; analiza powinna prowadzić do ustaleń, czyli określonych wniosków na temat podjętego zagadnienia/omawianego tekstu. Argumentacja w eseju filozoficznym musi spełniać kryteria zgodności z zasadami poprawnego wnioskowania (zarówno zawodnego, jak niezawodnego), a także spełniać kryteria filozoficzności, tj. rozważać problemy filozoficzne na poziomie ogólnym, teoretycznym, abstrakcyjnym; esej filozoficzny nie jest pracą, w której można rozstrzygać problemy dające się zbadać na drodze obserwacji czy eksperymentu, a więc nie przedstawia ani nie projektuje jakiegokolwiek procesu poznania empirycznego rzeczywistości; dotyczy kwestii istnienia, istoty bytu (bytów), a więc znaczeń pojęć oraz wartości., Zakończenie (podsumowanie) Polega na zestawieniu argumentów, dowodów na rzecz tezy, hipotezy (lub ich odrzucenia) albo ustaleń analizy. Jest tu miejsce na powtórzenie ze wstępu, sformułowanie lub wyeksponowanie własnego stanowiska wobec tematu pracy (np. potwierdzenie przyjętej tezy).

Argumentacja i analiza w eseju filozoficznym

Każdy esej dowodzi jakiejś tezy (lub jakichś tez), potwierdza lub obala jakąś hipotezę, formułuje jakieś filozoficzne twierdzenia albo dokonuje analizy jakiegoś filozoficznego problemu. W czynnościach tych kluczowe jest wnioskowaniewnioskowaniewnioskowanie, ponieważ to ono jest osią dowodzenia, potwierdzenia lub obalenia jakichś tez (hipotez). Wnioskowanie zaś to formułowanie wniosków na podstawie przesłanek. W eseju filozoficznym posługujemy się zasadniczo wszystkimi rodzajami wnioskowania stosowanymi w refleksji filozoficznej, zarówno niezawodnymiwniosowanie niezawodneniezawodnymi, jak i zawodnymiwnioskowanie zawodnezawodnymi.  W związku z tym, że filozofia jest dziedziną refleksji ogólnej i teoretycznej, najbardziej odpowiednim (i zarazem najskuteczniejszym) sposobem wnioskowania jest wnioskowanie dedukcyjne, zwłaszcza sylogizmsylogizmsylogizm. Można w wywodzie filozoficznym jednak stosować także wnioskowanie uprawdopodabniające, np. indukcyjne, redukcyjne lub przez analogię. Zasadniczo rzadko sięgamy w tej refleksji jedynie po wnioskowanie indukcyjne, które polega na  wyprowadzaniu wniosków ogólnych z obserwacyjnych zdań sprawozdawczych.

Przykłady:

  • Temat eseju w postaci problemu: Czy i pod jakimi warunkami można usprawiedliwić kłamstwo pod względem etycznym?
    Przykładowy argumentargumentacjaargument w postaci sylogizmu: 1) przesłanka ogólna, pochodząca zwykle z systemu twierdzeń filozoficznych, w tym przypadku z utylitaryzmu czy pragmatyzmu: każdy zły z natury czyn, którego celem jest osiągnięcie jakiegoś dobra, można usprawiedliwić etycznie; 2) przesłanka szczegółowa: istnieją kłamstwa, które mają na celu dobro, np. ochronę okłamanego przed cierpieniem; 3) wniosek: kłamstwa, które mają na celu ochronę okłamanego przed cierpieniem, można usprawiedliwić etycznie. Dla sformułowania prawa ogólnego możemy posłużyć się wnioskowaniem indukcyjnym: 1) przesłanki szczegółowe: liczne przykłady okłamywania chorych dzieci przez lekarza, które każdorazowo służą dobru tych dzieci, można usprawiedliwić etycznie; z tego płynie 2) wniosek ogólny: każde kłamstwo, które służy czyjemuś dobru, można usprawiedliwić etycznie.

  • Temat eseju w postaci analizy i komentarza cytatu: Ale choć nie istnieją racjonalne, naukowe podstawy etyki, istnieją etyczne podstawy nauki i racjonalizmu. Idea bezstronności prowadzi do idei odpowiedzialności; musimy nie tylko uważnie słuchać argumentów, ale mamy obowiązek odpowiadać za nasze czyny, gdy dotykają innych. W ten sposób racjonalizm jest nierozerwalnie związany z uznaniem konieczności istnienia instytucji społecznych, powołanych do obrony wolności krytyki, wolności myśli, wolności człowieka. (Karl Raimund Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, tłum. Halina Krahelska, Warszawa 1993, s. 251)
    Analiza musi dotyczyć tu pojęć nauki i racjonalizmu oraz norm etycznych z nimi związanych. Przykładowy argument w postaci sylogizmu na rzecz tezy, iż postawa naukowa wiąże się z wolnością słowa: 1) przesłanka ogólna: każdy racjonalizm wiąże się z wolnością słowa – myśli, badań, krytyki, przekonań; 2) przesłanka szczegółowa: istnieje racjonalizm, który oznacza postawę naukową; 3) wniosek: postawa naukowa wiąże się z wolnością słowa.

Słownik

argumentacja
argumentacja

formułowanie argumentów służące dowiedzeniu tezy lub potwierdzeniu/obaleniu hipotezy

esej filozoficzny
esej filozoficzny

gatunek wypowiedzi filozoficznej, w której rozstrzyga się jakiś problem filozoficzny, interpretuje stanowisko lub pogląd filozoficzny bądź analizuje przekonania filozoficzne

sylogizm
sylogizm

rodzaj tautologii (prawa logicznego), polegający na wyprowadzeniu zdania szczegółowego z dwu przesłanek: 1) przesłanki ogólnej (zdania ogólnego) oraz 2) przesłanki szczegółowej, dotyczącej konkretnego przedmiotu należącego do zbioru określonego w przesłance ogólnej

wnioskowanie
wnioskowanie

rozumowanie prowadzące od przesłanek do wniosków

wniosowanie niezawodne
wniosowanie niezawodne

typ wnioskowania opartego na prawach logicznych (tautologiach), które zawsze prowadzi od prawdziwych przesłanek do prawdziwych wniosków

wnioskowanie zawodne
wnioskowanie zawodne

rodzaje wnioskowań, które prowadzą zazwyczaj (ale nie zawsze) od prawdziwych przesłanek do prawdziwych wniosków – np. wnioskowanie indukcyjne, redukcyjne, przez analogię