Przeczytaj
Ruch egzekucyjny
Na urzędy, z którymi związana była godność senatorska, władca mianował swych wypróbowanych współpracowników, byłych sekretarzy, często niepochodzących ze starych rodów możnowładczych. Całkowite ignorowanie sejmowej reprezentacji szlacheckiej okazało się jednak niemożliwe wobec kryzysu skarbu, spowodowanego kosztami zaciągu wojsk najemnych. Środki doraźne – cła oraz rozbudowa żup solnych w Wieliczce i Bochni – nie były w stanie pomnożyć dochodów na tyle, by uwolnić króla od konieczności zwracania się do sejmu o podatki. I choć posłowie je uchwalali, to jednak monarsze nie udało się doprowadzić do ustanowienia stałego, niezależnego od sejmu opodatkowania. W tej sytuacji konieczne okazywało się zaciąganie kredytów pod zastaw królewszczyznkrólewszczyzn, co formalnie od 1504 r. było zakazane. Próbę zaradzenia rosnącym problemom finansowym Rzeczypospolitej podjął ruch egzekucyjnyruch egzekucyjny, stworzony przez posłów wywodzących się ze średniozamożnej szlachty. Domagał się on egzekucji prawegzekucji praw.
Najważniejszą częścią tego programu było uzdrowienie finansów państwowych poprzez egzekucję dóbr, czyli odzyskanie bezprawnie zastawionych królewszczyzn.
Punkt zwrotny w dziejach ruchu egzekucyjnego nadszedł w 1537 r., kiedy zwołane na wojnę z Mołdawią pospolite ruszeniepospolite ruszenie, zebrawszy się pod Lwowem, przerodziło się w rokoszrokosz.
Możnowładztwo nazwało go pogardliwie wojną kokoszą, sugerując, że ucierpiał odeń głównie okoliczny drób. Tymczasem to właśnie wówczas szlachta po raz pierwszy poczuła swą siłę i zgłosiła pod adresem króla szereg postulatówpostulatów. Znienawidzonej królowej Bonie Sforzy [sforcy] wytykano chciwość, która miała przejawiać się skupywaniem dóbr królewskich ze szkodą dla okolicznej szlachty i przeznaczaniem dochodów z nich na własne wydatki, niemające nic wspólnego z potrzebami państwa.
Krytycy Bony wyolbrzymiali też jej zgubny wpływ na Zygmunta Starego. To królowa miała doprowadzić najpierw do uznania w 1522 r. zaledwie dwuletniego wtedy Zygmunta Augusta za wielkiego księcia litewskiego, następnie zaś do przeprowadzenia w 1530 r. jego elekcji vivente regevivente rege – koronowania na króla Polski za życia ojca. Mogło to stanowić precedensprecedens prowadzący do zniesienia istniejącej już w ostatnich dekadach XIV w. elekcyjności tronu w obrębie panującej dynastii. Dlatego Zygmunt Stary musiał uroczyście zobowiązać się, że elekcja vivente rege nigdy już się nie powtórzy. O wzroście znaczenia szlachty świadczy, że podczas sejmu posłowie nie dopuścili do ukarania przywódców rokoszu, zagwarantowali też szlachcie udział w przyszłej elekcji.
Stopniowo izba poselska wyzwalała się spod wpływu króla i możnych, mających dotąd znaczny wpływ na wybór posłów. Wśród przywódców tworzącego się ruchu egzekucyjnego znaleźli się przedstawiciele średniej szlachty: marszałek izby poselskiej Mikołaj Sienicki oraz członkowie rodzin możnowładczych: Piotr Zborowski, Rafał Leszczyński i Hieronim Ossoliński. W pierwszych latach swego panowania Zygmunt August, który objął tron w 1548 r., kontynuował politykę ojca. Małżeństwo z kochanką, Barbarą Radziwiłłówną naraziło króla na ataki ze strony zwolenników ruchu egzekucyjnego, uważających ten związek za dowód uzależnienia monarchy od litewskiej magnaterii. Schadzki kochanków organizowali bracia Barbary – Mikołaj „Rudy” Radziwiłł i Mikołaj „Czarny” Radziwiłł. Doprowadzili oni do potajemnego ślubu, a potem wspierali króla w walce z sejmem o uznanie małżeństwa, wzmacniając tym samym pozycję swojego rodu. Skutecznym instrumentem w zmaganiach z królem była odmowa uchwalania podatków. Gdy w 1558 r. Moskwa najechała Inflanty, Zygmunt August przez pewien czas prowadził wojnę bez wsparcia finansowego sejmu. Na dłuższą metę nie było to jednak możliwe, dlatego podczas sejmu obradującego w Piotrkowie w 1562 i 1563 r. władca zdecydował się na sojusz ze stronnictwem egzekucyjnym.
U was dukaty leżą na gościńcach, schylić się jeno, ażeby je zebrać. Nikt nie chce? Tym lepiej dla mnie. Zmieniła też polską kuchnię, sprowadzając z Włoch warzywa, np. kalafior, marchew, czy kapustę, oraz włoskie makarony. Rok przed śmiercią powróciła do dziedzicznego księstwa Bari. Tam, z inicjatywy Habsburgów, została otruta przez zaufanego dworzanina Jana Wawrzyńca Pappacodę. Wskaż elementy, które świadczą o tym, że jest to portret zamożnej kobiety z doby renesansu.
Słownik
reformy wprowadzane przez ruch egzekucyjny w XVI w., koncepcje te miały za zadanie poprawę funkcjonowania państwa poprzez egzekwowanie praw naruszanych przez monarchów i wyższych urzędników; egzekucja dotyczyła uporządkowania norm prawnych dla szlachty
dobra ziemskie należące do domeny monarszej, zarządzane przez starostów, dochody z nich zasilały skarb Rzeczypospolitej
(z łac. praecedere – iść przodem) przypadek wyjątkowy, pierwszy z serii, za którym idą inne, podobne; w warunkach dominacji prawa zwyczajowego precedens tworzył normy prawne, których trzymano się w przyszłości
polegało na powoływaniu pod broń całej męskiej ludności państwa lub tylko pewnej części mieszkańców uprawnionej i zobowiązanej do tego rodzaju służby; mobilizacja była powszechnym sposobem prowadzenia wojny w średniowiecznej Europie i innych rejonach świata przed wprowadzeniem armii zawodowych; członkowie pospolitego ruszenia byli zobowiązani sami dbać o swoje wyposażenie i uzbrojenie – regulowały to osobne przepisy
wystąpienie zbrojne opozycji przeciwko królowi pod hasłem obrony przywilejów i wolności szlacheckich
ruch polityczny szlachty w XVI w., jego celem była egzekucja praw: zwrot królewszczyzn przez magnatów, ograniczenie praw Kościoła oraz przeprowadzenie reform w sądownictwie, wojsku i skarbowości
(łac., za życia króla) określenie odnoszące się do elekcji i koronacji królewskiej dokonanej za życia poprzedniego króla, zazwyczaj na wniosek samego władcy, który dążył do zapewnienia sukcesji swoim potomkom
życzenie dotyczące spraw politycznych, społecznych lub ekonomicznych
Słowa kluczowe
Bona Sforza, wojna kokosza, egzekucja dóbr, Zygmunt I Stary, Zygmunt II August, egzekucja praw, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie
Bibliografia
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Ł. Górnicki, Dzieje w Koronie Polskiej, red. H. Barycz, Wrocław 2003.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.