Immanuel Kant Krytyka praktycznego rozumu

RLdTvlvhUbtZT1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie. Nie potrzebuję ich szukać ani jedynie domyślać się poza polem mojego widzenia jako spowitych w ciemnościach lub [znajdujących się] poza [granicami mego poznania]; widzę je przed sobą i wiążę je bezpośrednio ze świadomością mego istnienia. To pierwsze zaczyna się od miejsca, jakie zajmuję w zewnętrznym świecie zmysłów, i rozszerza powiązanie rzeczy, wśród których ja się znajduję, w nieprzejrzaną dal ze światami nad światami i systemami systemów, a ponadto jeszcze w bezgraniczne czasy ich periodycznego ruchu, jego początku i dalszego trwania. To drugie zaczyna się od mej niewidzialnej jaźni, od mej osobowości, i przedstawia mnie w świecie, który posiada prawdziwą nieskończoność, którego jednak tylko intelekt może dociec, i z którym (przezeń zaś zarazem ze wszystkimi owymi widzialnymi światami) poznaję siebie jako pozostającego w związku nie tak, jak tam, jedynie przypadkowym, lecz powszechnym i koniecznym. Pierwszy widok nieskończonej mnogości światów niejako unicestwia moją ważność jako zwierzęcego stworzenia, które musi z powrotem zwrócić materię, z której się poczęło, planecie ([będącej] jedynie punktem we Wszechświecie), gdy skończy się krótki czas, przez który było (nie wiadomo, w jaki sposób) obdarzone siłą życiową. Drugi natomiast podnosi moją wartość, jako inteligencji, nieskończenie dzięki mej osobowości, w której prawo moralne objawia mi życie niezależne od zwierzęcości , a nawet od całego świata zmysłów, przynajmniej o ile to daje się wnosić z celowego określenia mego istnienia przez to prawo, które [to określenie] nie jest ograniczone do warunków i granic tego życia, lecz sięga w nieskończoność.

1 Źródło: Immanuel Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tłum. Jerzy Gałecki, Warszawa 2004, s. 256–257.

David Hume Badania dotyczące zasad moralności

RmmTDpE9qsm1D1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Jego twarz jest owalna, widać zarysowany drugi podbródek. Mężczyzna ma wyraziste brwi i jasne oczy. Ubrany jest w czerwony surdut z dużymi złotymi guzikami, spod którego wystaje koszula z koronką.

W ostatnich czasach rozgorzał spór znacznie bardziej godny uwagi, dotyczący ogólnych podstaw moralności; tego czy wywodzą się one z rozumu, czy też z uczucia; czy wiedzę o nich zdobywamy dzięki łańcuchowi rozumowania i indukcjiindukcjaindukcji, czy też dzięki bezpośredniemu uczuciu i subtelniejszemu od nich zmysłowi wewnętrznemu; czy podobnie jak w przypadku wszystkich głębokich sądów dotyczących prawdy i fałszu, również i te powinny być takie same dla każdej rozumnej obdarzonej inteligencją istoty; czy też, tak jak percepcje piękna i brzydoty, są one ufundowane wyłącznie w konkretnej strukturze i konstytucji rodzaju ludzkiego […].

Przedstawione przez każdą ze stron argumenty są tak przekonujące, iż skłonny jestem podejrzewać, że jedne i drugie są mocne i zadowalające, i że rozum i uczucie zgodne są niemal we wszystkich dystynkcjach i wnioskach natury moralnej. Jest prawdopodobne, że ostateczny wyrok, który o cechach charakteru i czynach orzeka, iż są nam miłe lub też wstrętne, godne pochwały albo nagany, opatrując je stemplem honoru bądź niesławy, aprobaty czy potępienia, wyrok, który ogłasza moralność zasadą aktywną, cnotę czyniąc naszym szczęściem, występek zaś naszym przekleństwem, otóż powiadam, jest prawdopodobne, że ów ostateczny wyrok uzależniony jest od pewnego wewnętrznego zmysłu lub uczucia, które tkwi w naturze całego naszego rodzaju.

2 Źródło: David Hume, Badania dotyczące zasad moralności, tłum. M. Filipczuk, T. Tesznar, Kraków 2005, s. 5–7.

Barbara Markiewicz Od Locke’a do Jamesa

Tak więc okazuje się, że czynnik, który przeciwstawia się naszemu uczuciu, nie może być tożsamy z rozumem i otrzymuje to miano tylko w jakimś sensie niewłaściwym. Nie mówimy językiem ścisłym i filozoficznym, mówiąc o walce uczucia i rozumu. Rozum jest i winien być tylko niewolnikiem uczuć i nie może mieć nigdy roszczenia do innej funkcji niż do tego, żeby uczuciom służyć posłusznie.

3 Źródło: Barbara Markiewicz, Od Locke’a do Jamesa, Warszawa 1999, s. 57.

Immanuel Kant Uzasadnienie metafizyki moralności

Wola jest rodzajem przyczynowości istot żyjących, o ile są rozumne, a wolność byłaby tą własnością tej przyczynowości, dzięki której może ona działać niezależnie od obcych skłaniających ją przyczyn: tak jak przyrodzona konieczność jest [tą] właściwością przyczynowości wszystkich istot bezrozumnych, że do działania skłania je wpływ obcych przyczyn […].

Ponieważ pojęcie przyczynowości zawiera w sobie pojęcie praw, według których przez coś, co nazywamy przyczyną, musi być urzeczywistnione coś innego, tj. skutek, więc wolność, jakkolwiek nie jest własnością woli [polegającą na działaniu] według praw przyrody, nie jest jednak wskutek tego czymś prawu zgoła niepodlegającym, lecz musi raczej być przyczynowością według niezmiennych praw, jakkolwiek szczególnego rodzaju; inaczej bowiem wolna wola byłaby niepodobieństwem. Przyrodzona konieczność była heteronomiąheteronomiaheteronomią przyczyn sprawczych; albowiem każdy skutek był możliwy tylko według prawa, że coś innego skłaniało do działania przyczynę sprawczą, bo czymże innym może być wolność woli, jak autonomiąautonomiaautonomią, tj. własnością woli polegającą na tym, że ona sama jest dla siebie prawem? Zdanie zaś: wola jest we wszystkich czynach sama sobie prawem, oznacza tylko zasadę, żeby nie postępować według żadnej innej maksymy, tylko według tej, która może także samą siebie jako prawo ogólne mieć za przedmiot.

[…] twierdzę, że każdej istocie rozumnej mającej wolę musimy przyznać koniecznie także ideę wolności, w imię której jedynie działa. Albowiem w takiej istocie przedstawiamy sobie rozum, który jest praktyczny, tj. posiada przyczynowość w odniesieniu do swych przedmiotów. Nie można zaś pomyśleć sobie rozumu, który by, zachowując własną świadomość, w swych sądach ulegał obcemu kierownictwu, ponieważ wtedy podmiot przypisywałby [bliższe] określenie władzy sądzenia nie swemu rozumowi, lecz bodźcowi [zewnętrznemu]. Rozum musi się sam uważać za sprawcę swych zasad niezależnie od obcych wpływów, a więc [musi się sam uważać] za wolny jako rozum praktyczny, czyli jako wola istoty rozumnej.

4 Źródło: Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. Mścisław Wartenberg, Kęty 2013, s. 62–64.

Barbara Markiewicz Od Locke’a do Jamesa. Wybór tekstów.

Nauka, która przyjmuje jako podstawę moralności użyteczność, czyli zasadę największego szczęścia, głosi, że czyny są dobre jeśli przyczyniają się do szczęścia, złe, jeśli przyczyniają się do czegoś przeciwnego. Przez szczęście rozumie się przyjemność i brak cierpienia; przez nieszczęście – cierpienie i brak przyjemności.

[…] przyjemność i brak cierpienia są jedynymi rzeczami pożądanymi jako cele i […] wszystko, co pożądane (a jest tego równie dużo w systemie utylitarystycznym, jak w każdym innym), jest pożądane bądź dlatego, że samo jest przyjemne, bądź dlatego, że stanowi środek zapewniania przyjemności i zapobiegania cierpieniu.

5 Źródło: Barbara Markiewicz, Od Locke’a do Jamesa. Wybór tekstów., Warszawa 1999, s. 186.

Barbara Markiewicz Od Locke’a do Jamesa

[…] jedyną solidną podstawą, jaką możemy dać […] nauce o człowieku, musi być doświadczenie i obserwacja. […]

Filozofia moralna ma tę niekorzystną właściwość, której nie znajdujemy w filozofii naturalnej, że zbierając swoje obserwacje faktów nie możemy czynić tego celowo […]. Gdy mam wątpliwość co do tego, jaki wpływ w pewnej sytuacji wywrze jedno ciało na inne, to muszę tylko postawić te ciała w takiej sytuacji i obserwować, co z tego wyniknie. Lecz gdybym próbował w ten sam sposób wyjaśnić wszelkie wątpliwości filozofii moralnej, stawiając się w taką samą sytuację, jaką rozważam, to, rzecz jasna, tak refleksja i premedytacja naruszyłaby działanie tych naturalnych czynników we mnie samym […]. Musimy więc zbierać w tej nauce nasze obserwacje faktów, przypatrując się uważnie ludzkiemu życiu i brać je tak, jak one się okazują w zwykłym toku zdarzeń, patrzeć na zachowanie ludzi w towarzystwie, w interesach i w rozrywkach. Gdy obserwacje tego rodzaju rozumnie zbierzemy i porównamy, to możemy mieć nadzieję, że oprzemy na nich naukę, która nie będzie niższa co do stopnia pewności […] w stosunku do wszelkiej innej nauki, wchodzącej w zasięg rozumu ludzkiego.

6 Źródło: Barbara Markiewicz, Od Locke’a do Jamesa, 1999, s. 55–56.

Immanuel Kant Uzasadnienie metafizyki moralności

Nie wystarcza, że woli naszej z jakiego bądź powodu przypiszemy wolność, jeżeli nie mamy dostatecznej podstawy do przyznania jej także wszystkim istotom rozumnym. Ponieważ bowiem moralność służy nam za prawo tylko jako istotom rozumnym, przeto musi ona mieć także znaczenie dla wszystkich istot rozumnych, a ponieważ trzeba ją wyprowadzić jedynie z własności wolności, dlatego musimy dowieść, że wolność jest także własnością woli wszystkich istot rozumnych. Nie wystarcza też wykazać jej istnienia za pomocą pewnych rzekomych doświadczeń dotyczących natury ludzkiej (zresztą jest to rzeczą wręcz niemożliwą i da się wykazać jedynie a priori), lecz trzeba udowodnić, że należy ona w ogóle do czynności istot rozumnych i obdarzonych wolą. Twierdzę więc: Każda istota, która nie może działać inaczej, jak w imię idei wolności, jest dlatego właśnie w praktyce rzeczywiście wolna, tj. mają dla niej ważność wszystkie prawa złączone nierozdzielnie z wolnością, tak jak gdyby wola jej także sama w sobie była wolna i z punktu widzenia teoretycznej filozofii trafnie była za wolną uznana

7 Źródło: Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. Mścisław Wartenberg, Kęty 2013, s. 64.

Immanuel Kant Krytyka praktycznego rozumu

Mamy przecież pod ręką przykłady wydawanych przez rozum sądów moralnych. Rozbiór tychże na elementarne ich pojęcia, a wobec braku możliwości posługiwania się tu matematyką zastosowanie w wielokrotnych doświadczeniach czynionych na pospolitym rozsądku ludzkim podobnego jak w chemii postępowania, mianowicie oddzielenia czynnika empirycznegoempiryzmempirycznego od racjonalnego, […] może nam dać w sposób pewny poznać obydwa te czynniki w czystej ich postaci.

8 Źródło: Immanuel Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tłum. Jerzy Gałecki, Warszawa 2004, s. 258.