Wschodnie systemy religijne – buddyzm

RT5mitetqNkWr1

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się ogromny pomnik Buddy wykuty w skale na zboczu góry. Jest on mocno zniszczony w szczególności twarz i nogi.. Budda jest ubrany w szaty.

Na przełomie VI i V w. p.n.e. w Indiach powstały zręby nowego systemu religijnego: buddyzmu. Jego twórcą był książę Siddhartha Gautama, który – według tradycji – przyszedł na świat w rodzie Siakjów, jednym z indyjskich rodów królewskich.

Kochający ojciec starał się odsunąć od niego wszelkie troski. Otoczył dorastającego młodzieńca luksusem i rozrywkami, pilnując jednocześnie, aby nie opuszczał on pałacu. Syn zapragnął jednak ujrzeć świat zewnętrzny. Pomimo wysiłków ojca książę Gautama dostrzegł biedę i cierpienie niższych warstw społeczeństwa, dowiedział się również, czym jest śmierć.

Przepełniło go współczucie. Postanowił poznać przyczynę cierpienia i pomóc ludziom. Długo praktykował ascezęascezaascezę i medytował, aż doznał oświecenia i stał się Buddą (sanskr. – oświecony, przebudzony). Za przyczynę cierpień ludzkich uznał namiętności i samo pragnienie istnienia, radości, potęgi itp. Wyznawcy buddyzmu powinni wyrzekać się nadmiernych ambicji i pożądania, a jednocześnie szanować każde istnienie i nie zabijać żadnych istot żywych. Budda zakazywał również kłamstwa, cudzołóstwa, kradzieży i odurzania się alkoholem lub innymi substancjami. Nakazywał życzliwość i sympatię wobec bliźnich.

RNtBOEULNJzm91

Na zdjęciu znajduje się wnęka skalna, w której znajdował się posąg Buddy. Znajdują się w niej jeszcze pewne jego śladu. We wnęce znajdują się liczne otwory. Pod skałą znajdują się namioty oraz mężczyzna w pomarańczowym kasku zmierzający w stronę wnęki.

Swoją koncepcję świata nadprzyrodzonego Budda oparł na wyobrażeniach Ariów (wyznających politeistyczną religię, nazywaną braminizmem od nazwy kastykastakasty kapłanów – braminówbraminibraminów), wedle których dusza ludzka podlega cyklowi reinkarnacji, czyli kolejnych wcieleń. Po śmierci ponosi ona odpowiedzialność za uczynki dokonane za życia, odbywa karę w piekle lub otrzymuje nagrodę w niebie, ale pobyt w zaświatach to jedynie oczekiwanie na następne wcielenie. Najwyższym celem człowieka jest nirwana – stan niewypowiedzianej, doskonałej rozkoszy, wynikającej z ustania wszelkich potrzeb i pragnień, w tym również chęci życia, a także wyzwolenie od cierpienia oraz przerwanie cyklu kolejnych wcieleń.

Nirwana jest zatem przez buddystów rozumiana jako coś pośredniego między istnieniem a niebytem, jako wyzbycie się dążenia do dalszej egzystencji, które przerywa ciąg reinkarnacji. Drogę do nirwany otwiera przestrzeganie zasad buddyzmu oraz praktykowanie medytacji i tylko od człowieka zależy, czy ją osiągnie, czy nie.

Budda wierzył w bogów, lecz odrzucał przekonanie o ich oddziaływaniu na ludzi. Jego zdaniem bogowie podlegali tym samym prawom reinkarnacji oraz nagród i kar po śmierci, co ludzie.

Hinduizm

R1Rhkyw5WAjiE1

Na zdjęciu znajduje się złoty posąg bogini Siwy. Ma ona długie włosy, cztery ręce i siedzi po turecku na skórze tygrysa. Na szyi ma liczne naszyjniki oraz węża, a na głowie małą koronę. W jednej ręce trzyma trójząb, w drugiej mały bębenek, a jej druga para rąk leży na nogach. Za nią widoczna jest atrapa gór, a wokół chodzący zwiedzający.

Reakcją na szerzenie się w Indiach buddyzmu była reforma tradycyjnej religii aryjskiej – braminizmu. Na podstawie Wed, czyli świętych ksiąg braminów, oraz nowszych poematów: Mahabharaty i Ramajany powstał hinduizm – system religijny, który najważniejszym celem człowieka czyni zespolenie z bóstwem. Głosił on, że złe uczynki i niewiedza sprowadziły na duszę ludzką ciąg reinkarnacji, lecz prędzej czy później wszyscy zjednoczą się z bóstwem.

Główną parą bogów hinduistycznych stali się Wisznu i Siwa. Kult w hinduizmie sprawowali bramini, pełniący również funkcję guruguruguru, czyli nauczycieli religijnych. Obowiązkiem wyznawców stały się ofiary dla bogów, modlitwy i pielgrzymki – zwłaszcza przybycie nad brzeg Gangesu i rytualna kąpiel w rzece, której przypisuje się moc oczyszczania z win.

Od X–XIII w., wraz z rozszerzeniem się wpływów muzułmańskich w Indiach, zaznaczył się wpływ islamu na hinduizm; powstały odłamy religijne łączące elementy hinduizmu i islamu, m.in. sikhizm (uznawany jest obecnie za odrębną religię uniwersalistyczną, większość jego wyznawców mieszka w indyjskim Pendżabie). Współczesny hinduizm wiele zawdzięcza ideom i praktyce życiowej Mahatmy GandhiegoMGMahatmy Gandhiego.

R1H95diU28VAH

Na zdjęciu znajdują się kamienne schody oraz ścieżka. Są one wypełnione mieszkańcami, kupcami oraz straganami. Wszyscy są ubrani w kolorowe szaty i ubrania z przewagą czerwieni i pomarańczy. Na szczycie schodów znajdują się budynki, między którymi rosną drzewa.

Taoizm

R1c0CfV8s8D3s1

Na ilustracji znajduje się Taijitu, symbol Taoizmu. Jest to koło przedzielone na dwie części kształtem litery S. Jedna jego część jest czarna i ma w sobie białe kółeczko, a druga jest biała i ma w sobie czarne kółeczko.

W VI w. p.n.e. w Chinach żył mędrzec Lao‑Cy (Laozi), który włączył do swej nauki znany również innym cywilizacjom mit „złotego wieku” – dawnych, szczęśliwych czasów, gdy ludzie żyli w zgodzie z naturą, nie znając deprawującego wpływu bogactwa, wyzwalającego żądzę władzy, przemoc, wszelkie przestępstwa i nierówność społeczną. Lao‑Cy opracował filozoficzną koncepcję tao, pojęcia, które miało już wtedy długą tradycję w chińskiej kulturze.

Samo słowo tao oznacza drogę, metodę, wreszcie – najwyższą zasadę organizującą ład świata. Poznanie tao i życie zgodne z tą wiedzą (kroczenie drogą tao) równa się osiągnięciu harmonii z naturalnym porządkiem rzeczy, który obejmuje tak przyrodę, jak i społeczeństwo.

Lao‑Cy przeprowadził gruntowną krytykę chińskiego systemu społecznego jako przeciwstawiającego człowieka naturze. Mędrzec zalecał skromność, rozumianą jako wyzbycie się ambicji dążenia do awansu społecznego, czyli zabiegania o wyższe stanowiska i większe bogactwo. Według niego ludzie powinni traktować się ze wzajemną życzliwością, uprzejmością i bezinteresownością, co jest sposobem na częściowy choćby powrót do stanu natury.

Konfucjanizm

RAEnnMjRuIgB01

Na zdjęciu znajduje się figurka Konfucjusza siedzącego na tronie. Jest on ubrany w szaty i ma złożone ręce schowane pod rękawami. Na głowie ma wysoka czapkę ze zwisającymi ozdobami z przodu. Ma długą spiczastą brodę i wąsy.

System filozoficzny Konfucjusza, który żył na przełomie VI i V w. p.n.e., opierał się, podobnie jak u Lao‑Cy, na pesymistycznej ocenie rzeczywistości społecznej i politycznej ówczesnych Chin. W tej koncepcji wszechobecne zło można jednak zwalczać dzięki wiedzy i rozumnemu działaniu, ponieważ człowiek jest w gruncie rzeczy dobrą istotą.

Według Konfucjusza ogromne znaczenie dla poprawy sytuacji świata miała właściwa edukacja. Dzięki niej można wpoić ludziom przestrzeganie uświęconych tradycją obowiązków wobec rodziny i społeczeństwa.

Dla Konfucjusza było oczywiste, że wyższa pozycja społeczna zobowiązuje do lepszego traktowania bliźnich. Szczególnie władcy powinni świecić przykładem i - rządząc państwem - korzystać z rad ludzi mądrych i wykształconych.

Konfucjanizm przyczynił się do wielkiego wzrostu znaczenia uczonych w społeczeństwie chińskim. Wpłynął również na rozwój aparatu państwowego, przy czym głównym warunkiem awansu urzędników stały się wyniki zdawanych przez nich egzaminów.

Zaratusztrianizm (zoroastryzm)

DualizmdualizmDualizm rządzący światem, w którym istnieją dwie przeciwstawne sobie siły boga dobra i światła (Ahura Mazdy lub Ormuzda) oraz zła i ciemności (Arymana), zakładała religia powstała na terenie Persji. Jej założycielem był perski kapłan Zaratustra żyjący najprawdopodobniej około 1000 r. p.n.e., stąd nazwa zaratusztrianizm albo z greckiego zoroastryzm. Wyznawcy tej religii wierzą w ciągłą walkę wspomnianych dwóch sił, zarówno w świecie boskim, jak i materialnym, tak więc człowiek swoimi czynami i podejmowanymi wyborami wspiera albo Arymana, albo Ahurę Mazdę. Ostateczna ocena ludzkich uczynków, sąd ostateczny i oczyszczenie za pomocą ognia mają nastąpić na końcu świata, zapowiedzianym przez pojawienie się mesjasza oraz zmartwychwstanie zmarłych. Wówczas też ma nastąpić zwycięstwo i wieczne panowanie dobra.

R1Ppb1TktaOkd

Ilustracja przedstawia Faravahara. Jest to mężczyzna siedzący na ogromnych skrzydłach. Jest ubrany w szatę. Na głowie ma wysoką koronę. Ma długą czarną brodę i wyciąga przed siebie rękę.

Zoroastryzm był państwową religią w istniejącym od III do VII w. n.e. imperium SasanidówSasanidziSasanidów na terenie współczesnego Iranu i Iraku. Badacze wskazują na wpływ tego systemu religijnego na judaizm, a w konsekwencji także na chrześcijaństwo oraz islam. Przyczyną upadku zaratusztrianizmu były prowadzone przez Arabów od VII w. podboje i ekspansja islamu, na który przechodziła większość mieszkańców tamtych terenów.

Judaizm

Dla Izraelitów szczególnie ważne było przekonanie o boskim rodowodzie prawa. Według tradycji biblijnej pierwszy spis prawa hebrajskiego powstał podczas wędrówki przez pustynię po wyjściu z Egiptu.

Mojżesz pozostawił lud w obozie i wszedł na górę Synaj, gdzie zgodnie z tradycją otrzymał od Jahwe kamienne tablice z prawem. W czasie jego nieobecności Izraelici oddali się jednak bałwochwalstwu. Oburzony Mojżesz rozbił kamienne tablice.

Kiedy lud został przykładnie ukarany i odnowiono przymierzeprzymierzeprzymierze Boga z Izraelem, prorok ponownie udał się na górę Synaj. Tam, pod dyktando Jahwe, odtworzył i wyrył w kamieniu tekst Dziesięciorga Przykazań, czyli DekaloguDekalogDekalogu (gr. déka – dziesięć; lógos – słowo, myśl, zdanie). Stał się on podstawą obszerniejszego spisu norm prawnych i katalogu kar za przestępstwa, umieszczonych w Torze.

R1eIo0EkIpPsN

Na obrazie znajduje się Mojżesz trzymający nad głową czarne tablice z zapisanym po hebrajsku dekalogiem. Jest to starszy mężczyzna z długa brodą. Jest ubrany w jasne zużyte szaty. Za nim widoczne są skały.

Od etyki do prawa

Starożytne cywilizacje wywodziły swoje zasady prawne z norm etycznych i religijnych. W konsekwencji podporządkowana była im struktura społeczna, w tym pozycja władcy i poddanych.

Systemy prawne Bliskiego Wschodu zakładały, że prawo stanowi istota boska. Nie występowały tam – znane nam dziś – normy ogólne. Poszczególne sytuacje rozstrzygane były w konkretnym przypadku, przy uwzględnieniu występujących okoliczności. Dopuszczano odwet, pozwalający na zastosowanie kary tożsamej w stosunku do popełnionego przestępstwa – stąd obecna w prawie Mojżeszowym u Izraelitów reguła: „Złamanie za złamanie, oko za oko, ząb za ząb; takie samo uszkodzenie, jakie spowodował u tego człowieka, należy spowodować u niego” (Księga Kapłańska Starego TestamentuStary TestamentStarego Testamentu 24:20). Podobnie regulował te sprawy babiloński Kodeks HammurabiegoHammurabiHammurabiego, z zastrzeżeniem, że dotyczy to sytuacji, w których sprawca ma ten sam status społeczny, co ofiara.

Zróżnicowanie kar, w zależności od statusu poszkodowanego, znajdujemy też w hinduizmie. Zgodnie z zasadami, zawartymi w świętych księgach Wedy, karą za zniewolenie żony bramina miała być utrata pomyślności przestępcy (miały przestać mu rodzić się dzieci i zwierzęta). Był to nie tyle rewanż czy zadośćuczynienie, jak w cywilizacjach Bliskiego Wschodu, a rytualne potępienie lub klątwaklątwaklątwa. Odpowiednim do rangi przewinienia napiętnowaniem karano też bardziej pospolite występki, choć tu też obowiązywało zróżnicowanie; poważniej karano np. kradzież krowy, niż innych zwierząt czy przedmiotów.

R1IsaN1JZHvbf

Na zdjęciu znajduje się fragment zżółkłego materiału, na którym namalowano bitwę, w której ścierają się rydwany. Wokół ilustracji znajdują się liczne napisy w języku hindi.

Normy etyczne, które miały regulować życie społeczne, były w niektórych aspektach podobne dla odległych cywilizacji. W Indiach podstawę tych norm stanowiły kazania Buddy. Mówiły one m.in. o tym, że wiernemu nie wolno zabijać, kłamać, utrzymywać niedozwolonych stosunków płciowych czy pić napojów alkoholowych (tego ostatniego zakazu na Bliskim Wschodzie i w Chinach nie było). Za istotną powinność uznawano wspieranie osób duchownych, budowę klasztorów i świątyń oraz celebrowanie świąt. Były to zatem zasady bliskie tym sformułowanym w Dekalogu dla wyznawców judaizmu (potem przejętych przez chrześcijan).

RbCtQAulOa1z01

Ilustracja przedstawia kilka postaci w przeróżnych sytuacjach, które są powiązane białą wstążką. Na pierwszej ilustracji znajdują się kobieta i mężczyzna, którzy rozmawiają, na drugiej znajduje się wojownik w złotej zbroi z tarczą i mieczem. Na trzeciej kobieta idąca ulicą, na czwartej mężczyzna siedzący po turecku przy czerwonym stoliku. Na piątej medytujący mężczyzna z długą brodą i ubrany w czerwoną szatę ,a na szóstej kobieta paląca w piecu.

Z drugiej strony uwidaczniają się wyraźnie różnice. O ile w tradycji żydowskiej relacje człowieka z przyrodą oparto na biblijnym wersie „Czyńcie sobie ziemię poddaną” (Rdz 1,28), interpretowanym jako podporządkowanie sobie natury, to na Dalekim Wschodzie stawiano na harmonijne współżycie z przyrodą. Szczególnie widoczne było to w Chinach, gdzie istniał kult przyrody i płodności, który wyrażał się w religijnym podejściu do nich. Lao‑Cy (Laozi) głosił jedność duchowo‑materialną świata, która przejawiała się  w harmonii zjawisk zachodzących w świecie. Potrzeba współżycia ze środowiskiem naturalnym była traktowana jako nakaz moralny. Chińczycy uważali, że z porządku fizycznego (przyrodniczego) wyrastał ład społeczny, etyczny i polityczny. Taki sposób myślenia sprawił, że przez wieki ukształtowała się tam rozważna i cierpliwa natura mieszkańców, skłaniająca raczej do powolnego zgłębiania istoty zjawisk, a nie do raptownych działań.

Szacunek do przyrody odnajdujemy w buddyzmie, religii skoncentrowanej nie na dogmatach (jak judaizm), ale na etyce. Wywoływało to głębszą refleksyjność wiernych, prowadzącą do swoistej bierności wobec życia i przemian społecznych (wszak najistotniejszą sprawą jest osiągnięcie doskonałości poprzez medytację). Jednocześnie buddyzm nakazywał swoim wyznawcom udzielanie pomocy innym i czynienie dobra na świecie. Podobne zalecenia kierowali bramini do wyznawców hinduizmu: zgodnie z zasadą reinkarnacji dobre uczynki mogły zapewnić wiernym w przyszłości wcielenie w istotę wyższą, nawet boga.

Struktury społeczne

Organizacja starożytnych społeczeństw Bliskiego i Dalekiego Wschodu związana była z panującymi tam religiami i systemami filozoficznymi.

Izraelici uznawali za rzeczywistego władcę Boga‑Jahwe – od niego pochodziły wszelkie przywileje i zobowiązania. Otrzymywali je kapłani, którzy mieli obowiązek zapewnienia przestrzegania porządku. Relacja władza‑poddani miała zatem charakter nadprzyrodzony, ale sprawowana była wśród ludu w sposób realny. Z czasem ciężar władzy przenosił się na lud Izraela. Związane było to z sytuacją polityczną: ciągłego konfliktu z sąsiadami, wymuszającego skuteczne ziemskie rządzenie (doczesny władca panował bezpośrednio i skuteczniej niż reagujący rzadko Bóg). Jahwe miał się zgodzić – na prośbę Izraelitów – na ustanowienie monarchy, który jednak nie był królem w pełnym tego słowa znaczeniu, ale raczej administratorem państwa i swoich poddanych. Władcę i całą resztę społeczeństwa obowiązywały te same reguły. Ich naruszenie groziło ściągnięciem nieszczęścia zarówno na monarchę, jak i jego lud. Świadczy to równości całego społeczeństwa, łącznie z rządzącymi, wobec Boga i jego praw oraz wymóg ich przestrzegania, niezależnie od okoliczności i pozycji społecznej.

R1bXn1Aw0hu3m

Szkic przedstawia Świątynię Jerozolimską. Jest to duży kompleks budynków otoczony wysokim masywnym murem z licznymi oknami. Wokół świątyni znajdują się zabudowania, kolejna linia murów i pustynia z nielicznymi palmami.

W odróżnieniu od względnie egalitarnejegalitaryzmegalitarnej organizacji społecznej Izraelczyków na Dalekim Wschodzie dominował system elitarnyelitaryzmelitarny. Wyrażało się to w kastowości panującej w Indiach oraz kulcie cesarza i głębokiemu rozwarstwieniu w Chinach.

Powstały w dorzeczu Indusu system miał związek nie tylko z wyznawanymi tam religiami, ale też z przybyciem na te tereny w II tysiącleciu p.n.e. pastersko‑rolniczych indoeuropejskich plemion Ariów, które zdominowały miejscową ludność. To Ariowie, chcąc zapobiec mieszaniu się grup ludności, przestrzegali podziału społeczeństwa na warny (oznaczające w języku staroindyjskim kasty).

Taką strukturę mieszkańców sankcjonowały religie – braminizm, a następnie powstały z niego hinduizm. Pierwszą – najwyższą kastę tworzyli kapłani, po nich plasowali się wojownicy, trzecią grupą byli rolnicy, rzemieślnicy i kupcy, a czwartą – przedstawiciele zawodów służebnych np. robotnicy rolni. System społeczeństwa indyjskiego dopełniali nietykalni (pariasipariaspariasi), posiadający najniższą pozycję i wykonujący zadania niepodejmowane przez inne kasty, np. przygotowanie ciał zmarłych do pochówku czy ćwiartowanie zwierząt. Stworzone przez kapłanów przepisy szczegółowo regulowały stosunki pomiędzy kastami. Tylko członkowie pierwszych trzech kast mieli prawo studiowania Wed i udziału na równych prawach w uroczystościach religijnych. System kast przetrwał w Indiach wiele stuleci, funkcjonował do połowy XX w., gdy został oficjalnie zniesiony, ale wiele jego pozostałości nadal tkwi w mentalności Hindusów.

R12YxSZh9RbMs

Na zdjęciu znajduje się starszy mężczyzna z długą siwą brodą i w turbanie na głowie. Ma na sobie jedynie niebieską szatę przewiązaną wokół pasa. Idzie wzdłuż brzegu uregulowanego zbiornika wodnego. W oddali znajduje się ogromny złoty budynek. Na jego szczycie znajdują się małe kopuły i liczne białe rzeźby. W oddali znajdują się ogromne białe zabudowania. Wokół złotego budynku i przed białymi budowlami spacerują ludzie.

Oddzielone od świata Wielkim Murem państwo chińskie (fortyfikacje chroniące przed najazdami z północy zaczęto wznosić w III wieku p.n.e.) wytworzyło specyficzny model feudalizmu biurokratycznego. Z niewielkimi zmianami przetrwał on do początku XX wieku.

R1cOWQHN6xqzV1

Ilustracja przedstawia pierwszego cesarza z dynastii Qin. Jest on ubrany w jasną szatę z cielonymi elementami. Na głowie ma wysoką koronę w dużym płaskim elementem, z którego zwisają frędzle. Ma krótkie ciemne siwiejące włosy, wąsa i siwą bródkę.

W Chinach panowało przekonanie, że władza pochodzi od bogów, a cesarzowi należy się kult podobny kultowi istot nadprzyrodzonych. Cesarz rządził niepodzielnie, decydując o polityce, daninach na rzecz państwa, armii oraz – co było szczególnie ważne z powodów klimatycznych - o pracach melioracyjnych (zarządzał ogromnymi rzeszami robotników przymusowych). Ogromny zakres władzy cesarskiej wzmacniał wyjątkową pozycję władcy. Z drugiej strony miał on – zgodnie z zasadami konfucjanizmu – zapewnić poddanym życie w harmonii, czyli długie życie w zdrowiu i bogactwie, czynienie dobra oraz spokojną śmierć.

Chińczycy byli przekonani, że świat dzieli się na kilka kręgów, a jego centrum stanowią Chiny (stąd nazwa: Państwo Środka), gdzie rozkwitła cywilizacja. Państwo Środka otoczone było słabszymi krainami, zamieszkałymi przez tzw. „barbarzyńców”, nad którymi cesarz chiński sprawował zwierzchnictwo. „Barbarzyńców” cechowała półzwierzęca natura, dlatego byli oni brutalni i wojowniczy, jednak po przyswojeniu sobie kultury chińskiej mogli stać się ludźmi cywilizowanymi, czyli Chińczykami. Chiny długo rozważały, czy powinny dzielić się z innymi ludami swoim dorobkiem kulturowym, czy raczej powinny izolować się, chroniąc tym samym swoją cywilizację.

Słownik

Słowa kluczowe

Budda, buddyzm, Chiny, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, cywilizacje starożytnego Dalekiego Wschodu, dekalog, hinduizm, Indie, Izrael, judaizm, konfucjanizm, pradzieje, religia, starożytny Wschód, taoizm

Bibliografia

W. Jakubowski Mariusz Włodarczyk Bartłomiej Zdaniuk - Historia do 1918 roku. Perspektywa kulturowo‑cywilizacyjna, wyd. Uniwersytet Warszawski, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Instytut Nauk Politycznych, Warszawa 2014.

Konfucjusz Mih‑Ti, Lao‑Tse, A z domu wychodź tylko drzwiami, Warszawa 1932.

Iran starożytny. Indie starożytne, oprac. A. Śmieszek, S. Schayer, Kraków 1926.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 1, Starożytny Wschód, red. J. Wolski, Warszawa 1959.