Paznokcie to rogowe wytwory naskórka w postaci płytek, pokrywające grzbietową powierzchnię ostatniego członu palców u naczelnych. Powstają z macierzy, czyli żywego elementu ukrytego pod wałem paznokciowym. Składają się z czworokątnej, twardej, rogowej płytki, zbudowanej z ok. 100 warstw komórek. Paznokcie rosną ok. 1 mm na tydzień (latem szybciej niż zimą, u rąk szybciej niż u nóg). Pełnią funkcję ochronną i obronną.

Pazury to rogowe wytwory naskórka o haczykowatym kształcie, okrywające ostatnie człony palców gadów, ssaków (głównie drapieżnych) i ptaków. Służą do ataku, obrony, zdobywania i przytrzymywania pokarmu, pomagają w poruszaniu się (zwiększają przyczepność do podłoża).

Gruczoły potowe występują u ssaków. U ssaków drapieżnych są silnie zredukowane.

Mają postać cewki, na końcu zwiniętej w kłębuszek gruczołowy otoczony komórkami nabłonkowo‑mięśniowymi. Pot, wydzielina gruczołów potowych, zawiera 98% wody, chlorek sodu oraz związki azotowe – amoniak, mocznik i kwas moczowy. Jego kwaśny odczyn chroni głębiej położone tkanki przed rozwojem bakterii. Poprzez wydzielanie potu gruczoły potowe uczestniczą w procesach termoregulacji i usuwaniu nadmiaru wody z organizmu oraz chronią skórę przed wyschnięciem.

Występują u ssaków, z wyjątkiem waleni (Cetacea), brzegowców (syren – Sirenia), leniwcowatych (Bradypodidae) i kreta złocistego (Notoryctes caurinus).

Mają budowę pęcherzykowatą i zlokalizowane są przy włosach. Rozsiane są po całym ciele z wyjątkiem skóry dłoni i podeszew stóp. Najwięcej gruczołów łojowych występuje na nosie, czole, brodzie, głowie, ramionach, plecach, najmniej na powiekach i pod oczami. Ich wydzielina – łój – jest mieszaniną związków tłuszczowych, które nadają włosom elastyczność oraz chronią je przed złamaniem i przesuszeniem. Łój odprowadzany jest do mieszka włosowego. Skurcz mięśnia przywłosowego wypycha łój z mieszka włosowego na zewnątrz.

Gruczoły sutkowe to wielokomórkowe, pęcherzykowe (u stekowców – cewkowe) gruczoły ssaków wytwarzające mleko. Zawiązują się u obu płci, ale tylko u osobników żeńskich podlegają rozwojowi, którego szczyt przypada na koniec ciąży i okres laktacji. U stekowców występują dwa pola gruczołowe w tylnej części ściany brzusznej, a ich wydzielina jest zlizywana przez młode. U łożyskowców występują sutkisutki sutki. U torbaczy w rozwoju zarodkowym istnieją pola gruczołowe, a następnie brodawki sutkowe, co zbliża te zwierzęta zarówno do stekowców, jak i do łożyskowców.

Ludzkie gruczoły sutkowe

U ludzi gruczoły sutkowe to parzyste, największe gruczoły w organizmie, które są zmodyfikowanymi gruczołami potowymi, rozwiniętymi u kobiet. Składają się z 15–25 płatów tworzących pęcherzykowate gruczoły oddzielone od siebie tkanką tłuszczową. Uaktywniają się pod wpływem hormonów w okresie ciąży. Wydzielina gruczołów – mleko – zazwyczaj pojawia się zaraz po porodzie i zawiera wszystkie składniki niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka: dobrze przyswajalne białko, tłuszcze, laktozę, witaminy, sole mineralne, enzymy oraz przeciwciała.

Łuski rogowe to martwe (zrogowaciałe) części naskórka kręgowców, które tworzą kostne lub rogowe płytki pokrywające ciało gadów, ptaków (na nogach) i niektórych ssaków (głównie na ogonie). Mogą występować w różnych postaciach. Chronią organizm zwierzęcia przed urazami mechanicznymi, nadmiernym parowaniem, stanowią barierę dla pasożytów, biorą udział w odstraszaniu i przywabianiu, pomagają w poruszaniu się.

Są to rogowe osłony ostatnich członów palców u ssaków nieparzystokopytnych, np. koniowatych – Equidae i nosorożcowatych – Rhinocerotidae (występuje u nich rozwinięty III palec), oraz parzystokopytnych, np. kóz – Capra, bydła domowego – Bos taurus, jeleniowatych – Cervidae (ich pierwszy palec ulega redukcji, a ciężar opiera się na III i IV palcu). Kopyta chronią miękkie, unerwione i unaczynione części stopy oraz amortyzują wstrząsy.

Są to rogowe wyrostki występujące na głowie niektórych ssaków: bydła, kóz, owiec (Ovis), widłorogów amerykańskich (Antilocapra americana). Zbudowane są – podobnie jak włosy, paznokcie i pazury – z białka keratyny. Służą do obrony i zastraszania przeciwnika. Nie podlegają wymianie w ciągu życia osobnika i są nierozgałęzione (wyjątkiem jest widłoróg amerykański). Rogi składają się z kostnego wyrostka kości czołowej zwanego możdżeniem oraz pokrywającej go rogowej pochwy.

Dziób tworzą rogowe listwy pokrywające szczękę i żuchwę. Zastępując zęby, służą do chwytania i rozdrabniania pokarmu, pełnią także funkcję obronną. Występują u bezzębnych kręgowców: ptaków, żółwi (Testudines/Chelonia), dziobaka (który jest ssakiem; Ornithorhynchus anatinus).

Wytworami naskórka pokrywającymi ciało ptaków są pióra. Pióro zbudowane jest z osi i chorągiewki. W osi wyróżniamy część wystającą ponad powierzchnię skóry – stosinę – oraz pustą w środku, zakotwiczoną w skórze dutkę. Chorągiewkę tworzą promienie, które rozgałęziają się na liczne promyki, opatrzone haczykami.

Kolce to przekształcone włosy o przerośniętym rdzeniu. Występują u ssaków: jeży (Erinaceinae), jeżozwierzy (Hystricidae) i kolczatki (Tachyglossus aculeatus). Pełnią funkcję ochronną.

Mają kształt rombu i są zbudowane z izopedynyizopedynaizopedyny powleczonej ganoinąganoinaganoiną. Występują u jesiotrokształtnych (Acipenseriformes).

Są zbudowane z izopedyny powleczonej kosminąkosminakosminą. Występowały u dawniej żyjących dwudysznych (Dipnoi) i trzonopłetwych (Coelacanthidae).

Występują u większości współczesnych gatunków ryb kostnoszkieletowych. Mają widoczne słoje przyrostowe, pozwalające określić wiek ryby. Dzielimy je na:

• cykloidalne (koliste) – okrągłe, o gładkich tylnych brzegach;

• ktenoidalne (grzebykowate, zgrzebłowate) – o szorstkiej powierzchni z ząbkowaną krawędzią.

Występują u ptaków. Ich funkcją jest wydzielanie tłustej wydzieliny, służącej ptakom do natłuszczania dziobem piór oraz do produkcji prowitaminy D, która pod wpływem światła przekształca się w witaminę D.