Platon

Platon (427–347 p.n.e.) był najwybitniejszym z uczniów Sokratesa i jednym z największych filozofów starożytności, twórcą nurtu zwanego idealizmem. Utworzył w Atenach szkołę w gaju poświęconym herosowi Akademosowi, zwaną stąd Akademią. Jest autorem dialogów, w których swoje poglądy wykłada głównie ustami Sokratesa. Wszystkie jego pisma zachowały się, a do najbardziej znanych należą Obrona Sokratesa (opis procesu i śmierci Sokratesa), Państwo (o idealnym ustroju), Fedon (o nieśmiertelności duszy), Uczta (o miłości), Fajdros (o stosunku duszy do świata idei), Timajos (o powstaniu świata). W tych dziełach Platon udowodnił, że jest nie tylko genialnym filozofem, ale również wielkim pisarzem.

Teoria idei

Platon, podobnie jak wcześniejsi filozofowie, zastanawiał się nad istotą widzialnej rzeczywistości i stawiał sobie pytanie, co jest prawdziwym bytembytbytem. Odpowiedzi, jakie w tej kwestii dawali jego poprzednicy, były sprzeczne: Heraklit utrzymywał, że istotą rzeczywistości wydaje się nieustanny ruch, zmiana, zaś Parmenides i eleaci twierdzili, iż prawdziwy byt jest jeden – niezmienny i niezniszczalny. Platon próbował pogodzić te stanowiska i tak się zrodziła jego nauka o rzeczywistości hierarchicznej.

Zdaniem Platona istnieje nie jeden, ale dwa światy. Jeden z nich to ten, który postrzegamy zmysłami i w którym żyjemy: świat widzialny, zmysłowy – rządzi nim Heraklitejska zmiana. Drugi to świat idealny, świat boskich bytów‑wzorów, który jest, tak jak byt Parmenidesa, niezmienny i wieczny. Stanowi rzeczywistość ponadzmysłową i inteligibilnąinteligibiliainteligibilną, czyli taką, którą można poznać wyłącznie za pomocą rozumu. Na szczycie całej rzeczywistości stoi najwyższa idea Dobra, zasada wszystkiego, co istnieje. Świat zmysłowy jest zależny od świata idei, powstał na kształt wzorów, które wiecznie egzystują w idealnej rzeczywistości. W świecie idei istnieje jeden wzór człowieka, jakiegoś przedmiotu (np. stołu czy krzesła), jedna idea sprawiedliwości czy piękna. Natomiast w naszym świecie znajduje się wielu ludzi, wiele stołów i krzeseł, różne przejawy sprawiedliwości, piękna itp. Naszą rzeczywistość cechuje więc wielość, podczas gdy właściwością świata idei jest jedność: po pierwsze, każda idea łączy w jedno wielość rzeczy, które są jej odwzorowaniem, po drugie, mnogość idei w świecie ponadzmysłowym jest zjednoczona przez najwyższą ideę Dobra. Doskonałe wzory istnieją zawsze, są wieczne i niezmienne, tymczasem świat ludzki, zmysłowy podlega nieustannym zmianom, istniejące w nim byty rodzą się i giną.

Teoria poznania

Platon, który w swych dialogach poruszał problem ludzkiego poznania, jako pierwszy sformułował pełną i spójną teorię na ten temat. Jak istnieją dwa rodzaje bytu, tak są też dwie formy poznania: mniemanie i wiedza. Mniemanie odnosi się do rzeczy naszego świata i opiera się na niepewnym i względnym źródle, jakim są zmysły. Z reguły jest zwodnicze i niestałe. Wiedza zaś wynika z poznania rozumowego i dotyczy rzeczywistości ponadzmysłowej; jej cechą jest pewność i prawdziwość.

Kosmologia

Kosmologia to nauka Platona o powstaniu świata, która ściśle wiązała się z jego teorią idei. Boskie wzory były konieczne, aby nadać rzeczom odpowiednie kształty, lecz czy inteligibilne i niematerialne byty mogły wystarczyć do stworzenia materialnej rzeczywistości? Oczywiście, nie: Platon naucza, że obok wiecznych idei, istnieje wieczna materia – nieokreślona, bezkształtna, podległa chaotycznym, nieuporządkowanym ruchom; to ona właśnie stanowiła tworzywo naszego świata.

Mamy już więc materiał i wzór, brakuje nam jeszcze trzeciego „elementu”: kogoś, kto idealne kształty potrafiłby odwzorować, wcielić w formy naszego świata. Tu dochodzimy do głównej postaci w dziejach stworzenia: do DemiurgaDemiurgDemiurga – Boga i Rzemieślnika zarazem. To on, zapatrzony w idealny model, wyprowadza z wiecznej materii wszechświat, z chaosu tworzy porządek, ład i harmonię. Demiurg działa zgodnie z najwyższą zasadą Dobra, która przenika całą rzeczywistość: to właśnie dzięki niej nieuporządkowana materia poddaje się wymogom proporcji i miary. Świat zmysłowy jest więc zależny od trzech rzeczy: od swego prawzoru – świata idei, od tworzywa materialnego, z którego powstał oraz od działania budowniczego – Demiurga.

Na początku utworu Timajos Platon wykazuje, że świat zmysłowy został stworzony przez Demiurga na wzór świata boskich idei. Zgodnie z przedstawionym tam wywodem, Demiurg jest najlepszym Rzemieślnikiem, który tworząc, działa ze względu na Dobro i urzeczywistnia je w najwyższym możliwym stopniu. W dalszej części dialogu Platon szczegółowo opisuje powstanie i budowę świata. Świat powstał z czterech elementów: ziemi, powietrza, wody i ognia. Najodpowiedniejszym łącznikiem między tymi elementami stała się, tak jak u pitagorejczyków, proporcja, miara.

Ponieważ świat jest doskonały, ma postać figury doskonałej, tj. kuli i porusza się ruchem doskonałym, czyli obrotowym. Co ciekawsze, wszechświat to nie sama materia, wręcz przeciwnie, to żywa istota, która ma rozum i duszę nadającą światu cechy istoty boskiej:

Wraz z kosmosem został przez Boga stworzony czas – „ruchomy obraz wieczności”: dzięki temu boskie dzieło stało się bardziej podobne do wiecznego modelu.

Podsumowując to, co powiedzieliśmy o świecie i jego powstaniu, warto się zatrzymać na koncepcji Boga i boskości u Platona. Boski jest świat idei, a zwłaszcza najwyższa idea Dobra, Bogiem zaś jest Demiurg. Jednak, w odróżnieniu od Boga z Biblii, Demiurg nie jest stwórcą całego świata, tworzącym świat „z niczego”. Nie powołał on do życia ani wiecznych idei, ani wiecznej materii, bo są to byty istniejące niezależnie od niego. Co więcej, podlega on Dobru, które jest najwyższą regułą. Demiurg to budowniczy, który oprócz rzeczywistości zmysłowej, wszystkich istot żyjących i rzeczy utworzył bogów, gwiazdy – boskie i wieczne istoty posiadające rozumnego ducha, duszę świata i dusze ludzi. Tak więc jego twórcze działanie polega na ukształtowaniu świata zmysłowego według boskich wzorów i na urzeczywistnieniu w nim w najwyższym możliwym stopniu idei Dobra.

Słownik