Przeczytaj
Kondycja ludzka to usytuowanie człowieka w świecie. Sytuacja, w jakiej człowiek się znajduje, zależy zarówno od tego, kim jest, jak i od czynników zewnętrznych. By wskazać punkt wyjścia, możemy zarysować dwie radykalnie różne koncepcje natury ludzkiej. NaturalizmNaturalizm traktuje człowieka jako część przyrody, która podlega prawom natury. Według antynaturalizmuantynaturalizmu człowieka nie można zredukować do rzeczywistości przyrodniczej. Antropologia Blaise’a Pascala znajduje się pomiędzy tymi biegunami.
Rzeźba autorstwa Augustina Pajou (1785).
Przeczytaj fragment Myśli Pascala i zastanów się nad naturalistycznymi i antynaturalistycznymi aspektami przedstawionej tu koncepcji człowieka.
Zapoznaj się z fragmentem Myśli Pascala i zastanów się nad naturalistycznymi i antynaturalistycznymi aspektami przedstawionej tu koncepcji człowieka.
Myśli[…] Ostatecznie bowiem czymże jest człowiek w przyrodzie? Nicością wobec nieskończoności, wszystkim wobec nicości, pośrodkiem między niczym a wszystkim. Jest nieskończenie oddalony od rozumienia ostateczności; cel rzeczy i ich początki są dlań na zawsze ukryte w nieprzeniknionej tajemnicy; równie niezdolny jest dojrzeć nicości, z której go wyrwano, jak i nieskończoności, w której go pogrążono. […]
Jesteśmy ograniczeni w każdym kierunku; ten stan zajmujący środek między dwoma krańcami przejawia się we wszystkich naszych zdolnościach. Zmysły nasze nie chwytają nic krańcowego. Zbyt wielki hałas nas ogłusza; zbyt wielkie światło oślepia, zbytnia odległość i zbytnia bliskość przeszkadza wzrokowi, zbytnia rozwlekłość i zbytnia rozciągłość mowy zaciemniają ją, zbytnia prawda osłupia nas (znam takich, którzy nie mogą zrozumieć, że jeżeli od zera odejmie się cztery, zostanie zero), pierwsze zasady są dla nas zbyt oczywiste, zbyt wiele rozkoszy nuży, zbyt wiele współdźwięków niemile razi w muzyce […] rzeczy krańcowe są dla nas tak, jakby nie istniały, i my nie istniejemy w stosunku do nich: umykają nam albo my im.
Oto nasz prawdziwy stan; oto co nas czyni niezdolnymi i do wiedzy pewnej, i do zupełnej niewiedzy. Żeglujemy po szerokim przestworzu, wciąż niepewni i chwiejni, popychani od jednego do drugiego krańca. Czegokolwiek chcielibyśmy się uczepić, wraz się chwieje i oddala; a jeśli podążamy za tym, wymyka się, wyślizguje się i wiekuiście ulatnia. Jest to stan naturalny, najbardziej wszelako przeciwny naszym skłonnościom; pałamy żądzą znalezienia oparcia i ostatecznej podstawy, aby zbudować na niej wieżę wznoszącą się w nieskończoność; ale cały fundament trzaska i ziemia się rozwiera otchłanią. […]
Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą. Nie potrzeba, by cały wszechświat uzbroił się, aby go zmiażdżyć: mgła, kropla wody wystarczą, aby go zabić. Ale gdyby nawet wszechświat go zmiażdżył, człowiek byłby i tak czymś szlachetniejszym niż to, co go zabija, ponieważ wie, że umiera, i zna przewagę, którą wszechświat ma nad nim. Wszechświat nie wie nic o tym.
Źródło: Blaise Pascal, Myśli, [w:] Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, Warszawa 1999, s. 192–193.
Pascal podejmuje problem fundamentów wiedzy postawiony wcześniej przez Kartezjusza. W odróżnieniu od niego, Pascal przyjmuje jednak sceptycznesceptyczne nastawienie wobec możliwości poznawczych człowieka. Niemożliwość rozumowego poznania Boga i zrozumienia sensu świata jest główną przyczyną ograniczenia człowieka. Kondycja ludzka polega więc na ograniczeniu poznawczym oraz fizycznym (zawieszenie między Nieskończonością a Nicością); jego przeciwwagą jest jednak świadomość własnej nędzy, czyli znikomości w przyrodzie.
Porównaj wizję kondycji ludzkiej Pascala z koncepcją człowieka Pica della Mirandoli, XV‑wiecznego humanisty.
O godności człowiekaOtóż wydaje mi się, że wreszcie zrozumiałem, dlaczego najbardziej szczęśliwą i najbardziej godną wszelkiej czci istotą jest człowiek i czemu zawdzięcza on swą niezwykłą sytuację i wybrany los we wszechświecie, którego zazdroszczą mu nie tylko zwierzęta, ale nawet gwiazdy i duchy ponadświatowe. Rzecz ponad wiarę i podziw. Czyż nie? Dlaczegóż to bowiem mówi się o człowieku, iż to cud wielki, i uważa się go za istotę naprawdę godną podziwu? […]
Po dokonaniu tego dzieła [stworzenia] artysta [Bóg] zapragnął, aby znalazł się ktoś, kto by potrafił wniknąć w sens tak potężnego dzieła, kochać jego piękno i podziwiać jego wielkość. Przeto po stworzeniu już wszystkiego rozmyślał […] nad powołaniem do życia człowieka. […]
Natura wszystkich istot została określona i zawiera się w granicach przez nas [Boga] ustanowionych. Ciebie zaś, nieskrępowanego żadnymi ograniczeniami, oddaję w twoje własne ręce, abyś swą naturę sam sobie określił, zgodnie z twoją wolą. Umieściłem cię pośrodku świata, abyś tym łatwiej mógł obserwować wszystko, co się w świecie dzieje. […] Będziesz mógł sam się degenerować i staczać do rzędu zwierząt; i będziesz mógł odradzać się i mocą swego ducha wznosić się do rzędu istot boskich.
Źródło: Pico della Mirandola, O godności człowieka, [w:] Barbara Markiewicz, Od filozofów jońskich do Pascala. Wybór tekstów, Warszawa 1999, s. 148–149.
W odróżnieniu od Pascala, dla Mirandoli możliwość poznania nie jest kwestią problematyczną – zawiera się w boskim planie. AntropocentryzmAntropocentryzm zakłada wręcz, że spojrzenie człowieka jest uprzywilejowane, zaś jego natura niezdeterminowana niczym poza wolą.
Francuski pisarz i przedstawiciel egzystencjalizmuegzystencjalizmu, Albert Camus (1913–1960), w swoim eseju Mit Syzyfa powraca do motywu świadomości własnej nędzy jako aspektu ludzkiej kondycji.
Dwa eseje. Mit Syzyfa. Artysta i jego epokaInteresuje mnie Syzyf podczas tego powrotu, podczas tej pauzy. Twarz, która cierpi tak blisko kamieni, sama jest już kamieniem. Widzę, jak ten człowiek schodzi ciężkim, ale równym krokiem ku udręce, której końca nie zazna. Ten czas, który jest jak oddech i powraca równie niezawodnie jak przeznaczone Syzyfowi cierpienie, jest czasem jego świadomości. W każdej z owych chwil, kiedy ze szczytu idzie ku kryjówkom bogów, jest ponad swoim losem. Jest silniejszy niż jego kamień.
Jeśli ten mit jest tragiczny, to dlatego, że bohater jest świadomy. Bo też na czym polegałaby jego kara, jeśli przy każdym kroku podtrzymywałaby go nadzieja zwycięstwa? Współczesny robotnik poświęca wszystkie dni życia jednemu zadaniu i ten los nie mniej jest absurdalny. Ale nie jest tragiczny prócz tych rzadkich chwil, kiedy robotnik osiąga świadomość swego losu. Bezsilny i zbuntowany Syzyf, proletariusz bogów, zna własny w całej pełni: o nim myśli, kiedy schodzi. Jasność widzenia, która powinna mu być udręką, to jednocześnie jego zwycięstwo. Nie ma takiego losu, którego nie przezwycięży pogarda.
Źródło: Albert Camus, Dwa eseje. Mit Syzyfa. Artysta i jego epoka, tłum. J. Guze, Warszawa 1991, s. 107–110.
Rozumiejąc kondycję człowieka w innym niż Pascal, egzystencjalistycznym kontekście, Camus przeciwstawia absurdowi egzystencji człowieka świadomość własnej kondycji, która dla Pascala była wyznacznikiem jego wielkości.
Słownik
(od gr. ánthrōpos – człowiek i łac. centrum – środek) stanowisko filozoficzne, w którym człowiek (i rozważania na tematy jemu poświęcone) zajmuje pierwszą, najważniejszą i uprzywilejowaną pozycję; wyraża je postawa, która stawia człowieka w centrum rozważań; antropocentryzm w filozofii może przyjmować różne odmiany i manifestować się podobnie, choć nieco odmiennie, na różnych płaszczyznach; antropocentryzm etyczny zakłada, że człowiek jest jedyną istotą przejawiającą namysł moralny i realizującą wartości etyczne; antropocentryzm epistemologiczny zakłada, że sposób, w jaki człowiek postrzega, doświadcza i analizuje świat, jest sposobem uprzywilejowanym, najlepszym pośród wszystkich zwierząt; antropocentryzm metafizyczny czy ontologiczny ujmuje człowieka jako przyczynę konstrukcji lub nawet istnienia Wszechświata
(łac. anti – przeciw; naturalis – naturalny) pogląd przeciwstawiający się naturalizmowi, głosi on, że istnieje inna niż przyrodnicza rzeczywistość, zaś człowiek za sprawą swojej natury przekracza przyrodę; w ontologii: głosi brak możliwości zredukowania historii i kultury do rzeczywistości przyrodniczej; w epistemologii (teorii poznania): głosi odmienny rodzaj poznania nauk humanistycznych i nauk przyrodniczych
ruch filozoficzny powstały w pierwszej połowie XX w. w Europie, który w centrum zainteresowania stawiał problematykę ludzkiego istnienia w świecie, zwłaszcza jego sensu i konsekwencji etycznych
(łac. naturalis – naturalny) pogląd głoszący, że jedynym, co istnieje jest przyroda (nie ma niczego, co istniałoby poza przyrodą), zaś człowiek jest jej częścią; naturalizm traktuje życie społeczne, kulturę jako przejawy aktywności człowieka uwarunkowane przez jego biologiczną naturę
(gr. skeptikos – wątpiący) antyczna szkoła filozoficzna wywodząca się z nauk Pyrrona z Elidy, jej przedstawiciele głosili, że w żadnej sprawie nie można pozyskać pewnej wiedzy, żadne przekonania nie są dostatecznie uzasadnione, w tym przekonania wspierane przez świadectwa zmysłów