Przeczytaj
Czym jest urbanizacja?
Ważnym elementem procesów demograficznych jest postępująca urbanizacja. Jest to proces przekształceń ilościowych i jakościowych zasobów ludzkich na terenach miejskich. Wzrasta liczba miast, które – ze względu na wielkość zabudowy, źródła utrzymania i sposób bycia ludności – są wyznacznikami rozwoju państwa i społeczeństwa.
Miasta – jako jednostki osadnicze o zwartej zabudowie wielokondygnacyjnej, mające prawa miejskie, skupiające ludność utrzymującą się ze źródeł pozarolniczych – istnieją od około 5 tysiąclecia p.n.e. Wielkość miast była uzależniana od sprawowanych przez nie funkcji politycznych, administracyjnych, społecznych i religijnych. Z wiadomych względów (politycznych, wojskowych) miasta rozwinęły się na szlakach handlowych, przy naturalnych portach, brodach rzek. Dzięki temu były ośrodkami dyspozycji gospodarczej i politycznej, koncentracji bogactwa, kultury, centrami rzemiosła, handlu. W okresie rewolucji przemysłowej dotychczasowe centra gospodarcze i polityczne zachowały na ogół swoje znaczenie. Jednak cechą charakterystyczną było powstawanie nowych miast jako wielkich ośrodków przemysłowych. W rozwijających się miastach wzrastało zapotrzebowanie na siłę roboczą, która napływała ze wszystkich stron zwabiona możliwością zarobku i polepszenia swojej sytuacji materialnej. Miasta przemysłowe przyczyniają się do rozwoju oświaty i kultury, powstają szkoły, uczelnie, instytuty naukowe. Obok przemysłu muszą istnieć w wielkim mieście instytucje i firmy, których celem jest umożliwienie mieszkańcom zaspokajania potrzeb i ułatwianie funkcjonowania gospodarstw domowych.
Wszystkie te procesy są przejawem urbanizacji, czyli złożonego procesu związanego z przekształcaniem się obszarów miejskich, zarówno pod względem demograficznym i społecznym, jak i przestrzennym i gospodarczym.
Od czego zależy tempo urbanizacji?
Tempo urbanizacji zależy od stopnia nasilenia procesów industrializacyjnych, rozwoju usług, tempa rozwoju gospodarczego i centralizacji wymiany handlowej. Im lepiej jest rozwinięty kraj, tym w większym stopniu jest zurbanizowany i więcej ludzi mieszka w dużych miastach (mających powyżej 100 tys. mieszkańców). Wynika to z dwóch powodów. Z jednej strony rozwój miast – w ciągu ostatnich 150 lat – związany jest ze wzrostem pozarolniczych działalności, np. z rozwojem przemysłu, usług i handlu. W miastach działalności te mogą być lepiej realizowane, gdyż znajduje się tam potencjał intelektualny, społeczny i finansowy, a ponadto odpowiedni rynek zbytu. Drugim powodem jest fakt, że rynek pracy i standard życia w miastach jest atrakcyjniejszy dla ludności terenów wiejskich. W rezultacie mieszkańcy wsi migrują do miast, szukając lepszego życia.
Bardzo często okazuje się, że jest to płonna nadzieja. Widoczne jest to na przykładzie Indii, gdzie w wielkich miastach mieszka ponad 25% ludności i skala ta się powiększa. W 1960 r. w miastach powyżej 100 tys. żyło 50% mieszkańców, a obecnie aż 70%. W miastach produkuje się 60% PKB, na nie też przypada 2/3 zatrudnienia w przemyśle, transporcie i handlu. Jednak w dalszym ciągu panuje tam bezrobocie oceniane na poziomie 15% mężczyzn i 25% kobiet.
Urbanizacja postępuje w ostatnim stuleciu szybciej aniżeli przyrost liczby ludności. Szczególnie jest to widoczne w ostatnim półwieczu, kiedy ludność świata wzrosła 2,5‑krotnie, a liczba mieszkańców miast ponad 4 razy. Szczególnie szybko rośnie wskaźnik urbanizacjiwskaźnik urbanizacji w Azji i Afryce. Jest to związane z powszechną biedą na terenach wiejskich, wysokim przyrostem naturalnym, klęskami żywiołowymi, głodem. Wszystko to powoduje, że miliony ludzi migrują do wielkich miast, powiększając rozrastające się slumsy. Wskaźnik urbanizacji jest wysoki także w krajach uważanych za słabo rozwinięte. Należą do nich Botswana (74%), Gabon (55%), Tunezja (66%). Na kontynencie afrykańskim znaleźć możemy państwa o skrajnie niskim stopniu urbanizacji – poniżej 20% (Burkina Faso, Burundi, Uganda, Malawi, Etiopia, Erytrea).
Podobnie rzecz ma się w Azji, gdzie obok krajów o wysokim stopniu urbanizacji, takich jak Turcja (40%), Arabia Saudyjska (47%), Korea Południowa (61%), znajdują się także kraje o niskim wskaźniku, np. Tajlandia, Sri Lanka, Papua Nowa Gwinea.
W miastach Ameryki Łacińskiej mieszka znacznie większy odsetek ludności niż na wsi, która w sensie europejskim na tym kontynencie nie istnieje (są to głównie osady pasterskie lub rolnicze). Dlatego w krajach Ameryki Południowej wskaźnik urbanizacji jest znacznie wyższy niż rozwój gospodarczy. W Wenezueli, Argentynie, Urugwaju w miastach żyje 90% mieszkańców tych krajów; w Chile 85%, Brazylii 81%, Kolumbii 75%, Meksyku 80%.
W Europie wskaźnik jest równie wysoki i sięga 70–90%. W grupie tej znaleźć możemy kraje Beneluksu i Wielką Brytanię (90%), jak i słabo zurbanizowaną Portugalię (38%). Polska, w której miastach mieszka około 65% ludności, jest krajem średnio zurbanizowanym.
Kontrurbanizacja
W Europie zauważalny jest słabnący proces urbanizacji zwany kontrurbanizacjąkontrurbanizacją. Polega on na dekoncentracji gospodarki, ze względu na koszty i problemy ekologiczne, oraz na opuszczaniu miast przez mieszkańców znużonych trudami życia w wielkich miastach. Siła urbanizacji i urok wielkich miast są jednak tak duże, że w dalszym ciągu, także w krajach wysoko rozwiniętych, możliwy jest wzrost liczby mieszkańców miast. W najbliższym czasie 2/3 ludności Ziemi będzie żyło w miastach, także tych dużych i wielkich. Sytuacja ta stwarza zarówno wielkie zagrożenia, jak i szanse dla współczesnych państw. Do szans zaliczają się rozwój substancji mieszkaniowej i infrastruktury technicznej, co wiąże się z rozwojem budownictwa i usług. Dla krajów słabiej rozwiniętych oznacza to ciężar nie zawsze możliwy do udźwignięcia. Odbija się to na możliwościach rozwoju gospodarczego – konieczność skierowania środków na rozwój infrastruktury ogranicza możliwość bezpośrednich inwestycji kapitałowych, z drugiej strony zaś ograniczenie infrastruktury powoduje zmniejszenie szans na wykorzystanie potencjału ludnościowego i rozwój miast.
Problemy związane z rozwojem miast
Problemami związanymi z procesem urbanizacji są:
degradacja środowiska
Przestrzeń miast ulega ciągłej restrukturyzacji. Decydują o tym m. in. finanse. Firmy zakładają swoje fabryki i biura tam, gdzie jest to opłacalne, a w momencie, kiedy przestaje im się to opłacać, przenoszą je w nowe miejsca zamykając poprzednie, które nieraz pozostają niezagospodarowane. Ponadto, zarówno w mieście, jak i wokół niego, zagospodarowuje się tereny pod potrzeby mieszkaniowe, co także zmienia obraz środowiska naturalnego. Z miastami kojarzony jest także smog.
patologie społeczne
Zjawiska społeczne takie jak prostytucja, narkomania czy przestępczość mają większy zasięg i częściej występują w miastach niż na wsi.
miasta są scenami
Są to miejsca protestów i demonstracji na tle społecznym i politycznym, a także plenerowych imprez sportowych, które potrafią zablokować sporą część miasta. Utrudnia to ich mieszkańcom codzienne życie.
przemiany kulturowe
Przemiany związane z tym, że do miast przenosi się ludność nie tylko z okolicznych miejscowości, ale czasem i z odległych państw. Przykładowo w 7-milionowym Londynie używa się na co dzień ponad 300 języków. Następuje mieszanie się kultur i przejmowanie przez mieszkańców zwyczajów czy tradycji dotąd nieznanych im, np. poprzez mieszane małżeństwa czy uczestniczenie w świętach organizowanych przez przedstawicieli innych nacji.
rozwój przedmieść
Rozwój ten przybiera dwie formy. W krajach rozwiniętych przenoszą się tam grupy o wysokich dochodach, w wyniku czego następuje upadek śródmieść, do których przybywają osoby uboższe. W krajach rozwijających się na przedmieściach powstają często slumsy, w których osiedla się szukająca w mieście lepszych warunków życia ludność napływowa.
przeludnienie miast
Miasta nie zawsze są w stanie przyjąć całą ludność napływową i zapewnić jej odpowiednie warunki mieszkaniowe. Rządzący miastami nie są w stanie sprostać także potrzebom społecznym takim jak oświata czy lecznictwo. W wyniku tego często obok siebie można spotkać bogactwo i nędzę, ale kontakt między oboma światami jest nikły.
gentryfikacja
Gentryfikacja, czyli powstawanie dzielnic zamieszkanych przez osoby o określonych dochodach, zwykle wysokich. Najbardziej widocznym przejawem procesu gentryfikacji jest wzrost wysokości czynszów, a co za tym idzie liczba eksmisji oraz „dobrowolnych” wyprowadzek. Na miejsce starych lokatorów wprowadzają się ludzie zamożni, co jeszcze bardziej podbija ceny nieruchomości i zwiększa czynsze.
oddzielanie się wielkich miast od swoich regionów
Powolny proces, w którym osłabia się więź miasta z najbliższą okolicą, a nabiera znaczenia powiązań z analogicznymi ośrodkami miejskimi z innych części kraju lub zagranicznymi. Ich mieszkańcy coraz częściej podróżują do podobnych ośrodków niż poznają tereny dookoła swojego miejsca zamieszkania.
Z drugiej strony należy zauważyć, że rośnie rola miast na arenie gospodarczej i politycznej. Miasta przyczyniają się do zwiększenia efektywności gospodarczej i konkutencyjności, rozwoju kultury oraz są ośrodkami władzy łatwiej dostępnymi dla przecietnego obywatela niż władze centralne. Włodarze metropolii są znani szerszym kręgom społecznym i niejednoktrotnie startują z powodzeniem w wyborach na najważniejsze urzędy państwowe.
Koncentracja ludności powoduje opisane zjawiska, które narastają wraz ze zwiększaniem się odsetka ludności mieszkającej w miastach.
20% procent ludności świata żyje w miastach powyżej 750 tys. mieszkańców.
Wysoki odsetek ludności miejskiej mieszka np. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Izraelu, Japonii. Największy wzrost liczby ludności miast widoczny jest w krajach Ameryki Łacińskiej. Kraje o najwyższym odsetku ludności miejskiej nie zawsze są wysoko rozwinięte, przykładem są: Kongo, Liberia, RPA. Wzrasta liczba miast zamieszkanych przez powyżej 1 mln mieszkańców. Obecnie jest ich ponad 300. W 50 największych miastach świata mieszka 260 mln ludzi. Współcześnie trudno ustalić dokładną liczbę mieszkańców aglomeracji. Problem stanowią bowiem olbrzymie strefy podmiejskie, które niekiedy traktowane są jako część składowa metropolii.
Aglomeracje i megalopolis
Podstawą rozwoju aglomeracjiaglomeracji jest duże miasto skupiające szereg funkcji społecznych i gospodarczych. Jednocześnie w pobliżu powstają osiedla, stanowiące dla metropolii naturalne zaplecze ludnościowe. Noszą one nazwę strefy podmiejskiej. Z czasem tereny te są wchłaniane przez miasto i tym samym powiększają jego obszar i liczbę ludności.
Jedną z form aglomeracji miejskich są konurbacjekonurbacje. Są one charakterystyczne dla regionów górniczych (Górny Śląsk, Zagłębie Ruhry, Donieck, zagłębia węglowe w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii). Wyróżnia je występowanie obok siebie kilku miast o różnej wielkości, powiązanych ze sobą silnymi więzami gospodarczymi, społecznymi, komunikacyjnymi. Nie ma jednego ośrodka, który dominowałby nad pozostałymi.
Inną formą koncentracji miast są megalopolismegalopolis. Powstają one w wyniku łączenia się wielkich miast i otaczających je osiedli w jeden zwarty region miejski. Przykładem jest pas o szerokości 50–100 km ciągnący się na przestrzeni kilkuset kilometrów od Waszyngtonu do Bostonu, zamieszkany przez ponad 40 milionów mieszkańców. Podobne problemy zaludnienia występują w Japonii, gdzie Tokio i Osaka tworzą megalopolis zamieszkałe przez ok. 40 milionów ludzi.
Warto pamiętać, że wielkie miasta, powstając niekiedy na skutek intensywnych migracji w sposób gwałtowny, nie potrafią stworzyć czynnika samoreprodukcji, co związane jest z niskim przyrostem naturalnym i wysokim stopniem aktywności zawodowej kobiet.
Wielkie miasta, będąc dużymi okręgami przemysłowymi, są centrami kultury i sztuki, rozciągającymi swe wpływy daleko poza kraj, w którym się znajdują. Nazywamy je miastami globalnymi, są to np.: Nowy Jork, Los Angeles, Paryż, Rzym, Tokio, Hongkong. Istnienie takiego miasta podnosi prestiż danego państwa i jego konkurencyjność międzynarodową.
W metropoliach kreowane są wzorce kulturowe zachowań i życia ludności innych obszarów, a niekiedy nawet krajów. Powszechnie znane kłopoty związane z życiem i funkcjonowaniem w wielkich miastach nie skutkują zanikiem procesu urbanizacji. Globalizacja w dalszym ciągu powoduje, że wielkie miasta postrzegane są jako ważny czynnik rozwoju gospodarczego, gdzie powstają miejsca pracy i wytwarzany jest PKB. Kłopoty związane z tym procesem – zanieczyszczenie środowiska, przeludnienie, konflikty społeczne – dostrzegane są znacznie później. Dlatego też poziom urbanizacji państwa uważany jest za ważny składnik poziomu rozwoju oraz konkurencyjności gospodarczej danego kraju.
Słownik
zespół miast i osiedli, skupionych wokół dużego miasta lub ośrodka przemysłowego
to proces polegający na dekoncentracji gospodarki, ze względu na koszty i problemy ekologiczne oraz na opuszczaniu miast przez mieszkańców znużonych trudami życia w wielkich miastach
to jedna z form aglomeracji miejskich; zespół miejski złożony z kilku miast, z których żadne nie jest dominujące; te miasta pełnią rozmaite funkcje i poprzez to się uzupełniają; jest to możliwe dzięki istniejącej, dobrze rozbudowanej sieci komunikacyjnej, łączącej poszczególne miasta
duża strefa zurbanizowana, powstająca w wyniku łączenia się wielkich miast i otaczających je osiedli w jeden zwarty region miejski (np. megalopolis północno‑wschodniego wybrzeża USA, megalopolis na wyspie Honsiu w Japonii)
to proces przekształceń ilościowych i jakościowych zasobów ludzkich na terenach miejskich
procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności