Klęska i narodziny

Jeszcze zanim nastąpiło podpisanie kapitulacji, Niemcy zaczęły się przekształcać w republikę demokratyczną. W listopadzie wybuchły w Niemczech zamieszki o charakterze rewolucyjnym (rewolucja listopadowa). Domagano się radykalnych zmian politycznych. W dniu 9 listopada 1918 r. ogłoszono abdykację cesarza Wilhelma II i proklamowano republikę.

RaEDlg9EdJB6V1

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi sfotografowany z lotu ptaka. Kilkuset ludzi stoi na placu przed wysokim budynkiem, otoczonym ogrodzeniem. W jednym z otwartych okiem, na zewnętrznym parapecie stoi mężczyzna w garniturze, obiema rękami trzyma sie framugi okna. Ludzie na placu stoją jeden przy drugim, widać jedynie głowy ubrane w różnego typu kapelusze. Kilka osób próbuje sforsować płot.

Przemiany polityczne w Niemczech miały charakter pokojowy, a w ich wyniku do władzy doszły siły o charakterze umiarkowanym, odsuwając partie reprezentujące poglądy radykalne (komunistów). Na czele nowego rządu stanął socjaldemokrata Friedrich Ebert (1871–1925). Nowy rząd zyskał szerokie poparcie społeczne, w tym niemieckich robotników. W połowie stycznia odbyły się pierwsze wybory do Zgromadzenia Narodowego. Ze względu na trwającą w Berlinie rewolucję zebrało się ono w Weimarze (stąd późniejsza nazwa całej republiki). W wyborach uczestniczyło wiele partii reprezentujących poglądy od skrajnie prawicowych po lewicowe. Głównym zadaniem zgromadzenia było uchwalenie konstytucjikonstytucjakonstytucji, która stworzyłaby fundamenty nowego ustroju. Na mocy tego dokumentu na czele państwa stanął wybierany na siedmioletnią kadencję prezydent. Pierwszym prezydentem został były kanclerz – Friedrich Ebert. Prezydent mianował kanclerza i dysponował prawem do wydawania w sytuacjach zagrożenia rozporządzeń z mocą ustawy. Władzę ustawodawczą reprezentowały dwie izby: Rada Rzeszy (Reichsrat), w skład której wchodzili przedstawiciele poszczególnych krajów związkowych, oraz dysponujący pełnią władzy Reichstag. Wybory odbywały się na zasadach proporcjonalności, to znaczy, że dana partia otrzymywała proporcjonalną liczbę miejsc w stosunku do tego, jaki procent osób na nią zagłosował. Ustrój nowej republiki był wzorowany na systemach francuskim i amerykańskim, opierających się na silnej władzy prezydenta i zasadzie federalizmu.

R1UpE4ane853s

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Jest to mężczyzna ubrany w garnitur, koszulę oraz muszkę. Stoi obok okna z dłońmi włożonymi w kieszenie marynarki. Ma dość masywną twarz, duży nos, włosy zaczesane gładko do tyłu.

Wrogowie republiki

Zmiany, jakie zachodziły w dawnym Cesarstwie Niemieckim, nie spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem wszystkich ugrupowań politycznych. Jako pierwsi przeciwko nowej republice wystąpili komuniści ze Związku Spartakusa. Wykorzystując nastroje antyrządowe wśród Niemców, w styczniu 1919 r. wywołali rewolucję w Berlinie. Doszło tam do kilkudniowych zaciętych walk. Jednostki wojskowe, składające się głównie z weteranów wojennych, dość szybko stłumiły zamieszki; a przywódcy rewolucji – Róża Luksemburg i Karl Liebknecht – zostali zamordowani. Komuniści jednak przez cały okres istnienia Republiki Weimarskiej (1919–1933) cieszyli się dużym poparciem społeczeństwa niemieckiego i stanowili realne zagrożenie dla rządów demokratycznych.

RqI1J6wKpljA41

Ilustracja przedstawia kobietę przemawiającą do tłumu. Kobieta stoi na podwyższeniu. Poniżej niej stoi tłum ludzi. Kobieta ubrana jest w długą suknię oraz zdobny kapelusz. Obok kobiety stoją mężczyźni trzymający sztandary oraz obrazy przedstawiające portrety mężczyzn.

Jednocześnie w kraju zaczęły odżywać silne tendencje nacjonalistycznenacjonalizmnacjonalistyczne. Wyrazem tego było powstanie ochotniczych organizacji paramilitarnych zrzeszających weteranów wojennych (tzw. Freikorpsów). W propagandzie nacjonalistycznej coraz częściej pojawiały się oskarżenia pod adresem nowo powstałego rządu republikańskiego o zbyt wczesną kapitulację, a następnie o podpisanie upokarzającego traktatu wersalskiego. Dowodzono, że armia niemiecka pozostawała niezwyciężona i że z powodzeniem mogła kontynuować wojnę w listopadzie 1918 r. Tego typu hasła zyskiwały popularność wśród sfrustrowanych i zagubionych po zakończeniu wojny rzesz społecznych. W marcu 1920 r. doszło do pierwszej próby przewrotu wojskowego. Rząd wobec zagrożenia musiał się ewakuować do Drezna, skąd wezwał robotników do stawienia oporu buntownikom. Dzięki akcji podjętej przez robotników oraz lojalnej postawy większej części armii niemieckiej puczpuczpucz udało się stłumić.

R1B5Cd7U9ZTSU

Ilustracja przedstawia samochód jadący brukowaną ulicą. Jest to samochód wojskowy, a na jego przyczepie siedzą żołnierze ubrani w mundury oraz hełmy. Jeden z nich macha flagą. Z przodu samochodu siedzą żołnierze z wycelowanym działkiem maszynowym. Obok samochodu stoi dwóch wojskowych ubranych w długie płasze, twarzą zwróconych w stronę samochodu. Z tyłu za samochodem widoczne są wysokie kamienice w których znajdują się sklepy i kawiarnie typowe dla dużego miasta. Obok budynków stoi duża grupa ludzi.

Po raz kolejny republika stanęła w obliczu zagrożenia ze strony nacjonalistów, gdy doszło do kryzysu związanego z wkroczeniem wojsk francuskich i belgijskich na terytorium Zagłębia Ruhry. Jesienią 1923 r. mało jeszcze wówczas znany przywódca niewielkiej narodowosocjalistycznej partii (NSDAP) Adolf Hitler podjął próbę przeprowadzenia zamachu stanu w Bawarii. Tak zwany pucz monachijski zakończył się całkowitą klęską, partia została zdelegalizowana, a Hitler trafił na kilka miesięcy do więzienia. Był to jednak kolejny dowód na wciąż żywe w republice tendencje nacjonalistyczne.

Ekonomiczna katastrofa

Wzrostowi zagrożenia w pierwszym okresie istnienia republiki sprzyjała bardzo trudna sytuacja ekonomiczna kraju. Wojna spowodowała katastrofę gospodarczą, kraj znalazł się na skraju bankructwa. Produkcja przemysłowa spadła o niemal połowę, rolnictwo było w poważnej zapaści, zmniejszył się eksport, a poziom inflacjiinflacjainflacji i bezrobocia sięgnął niespotykanych wcześniej rozmiarów. Duże koszty pociągnęło za sobą przekształcanie gospodarki wojennej w pokojową. Do tego doszła utrata po wojnie ważnych pod względem ekonomicznym terenów oraz demilitaryzacja Nadrenii i okupacjaokupacjaokupacja jej lewobrzeżnej części.

Dla niemieckiej gospodarki ogromne znaczenie miała również kwestia spłaty reparacji wojennych. Ich wysokości nie ustalono podczas obrad konferencji paryskiej. Dopiero w 1921 r. w wyniku z trudem wypracowanego kompromisu między żądającą niebotycznych kwot Francją a bardziej pobłażliwą Wielką Brytanią określono ich łączną wielkość na 132 mld marek w złocie. Dla zrujnowanej gospodarki niemieckiej wypłata odszkodowań wojennych była ogromnym obciążeniem. Od początku rząd republiki spóźniał się ze spłacaniem kolejnych rat. Nie pomogło nawet to, że część należności Niemcy mogli od 1921 r. (porozumienie z Wiesbaden) uregulować w formie dostaw surowców naturalnych (np. węgla). W tej sytuacji Francja i Belgia zdecydowały się na radykalne posunięcie i w styczniu 1923 r. wkroczyły na terytorium Zagłębia Ruhry. Celem było zmuszenie tamtejszych bogatych kopalń i zakładów przemysłowych do zapłaty zaległych sum. W odpowiedzi rząd niemiecki wstrzymał w ogóle wypłatę reparacji i wezwał pracowników do zaprzestania pracy.

R14MYguiP4XYh

Ilustracja przedstawia scenę rozgrywającą się na ulicy. Po prawej stronie stoi żołnierz z bagnetem skierowanym w kierunku cywila. Po lewej stroni idzie cywil - starszy mężczyzna z brodą, ubrany w długi płaszcz oraz kaszkiet z daszkiem. Mężczyzna pali fajkę. Z tyłu w ich kierunku idzie jeszcze jeden żołnierz.

Rs4076BM8dONj1

Ilustracja przedstawia zdjęcie w zbliżeniu prezentujące dłoń osoby robiącej notatkę ołówkiem na kartce. Drugą stronę kartki pokrywa nadruk.

Koszty ogłoszonego w Zagłębiu Ruhry biernego oporu były ogromne. Nie dość, że sytuację starali się wykorzystać nacjonaliści i komuniści, przygotowując się do kolejnej próby zamachu, to jeszcze nastąpiło pogorszenie sytuacji gospodarczej. Gwałtownie obniżył się kurs marki niemieckiej (jeśli w styczniu jeden dolar kosztował ok. 17 tys. marek, to w listopadzie ponad 4 biliony). Ludzie z dnia na dzień stracili wszystkie swoje oszczędności. Republika znalazła się nad przepaścią. Uratowała ją zmiana stanowiska mocarstw zachodnich wobec Niemiec, a przede wszystkim udzielenie przez Stany Zjednoczone wysokiej pożyczki stabilizacyjnej na uregulowanie reparacji i ustalenie nowego sposobu ich spłaty w ramach amerykańskiego planu Dawesa (1924 rok).

Skazana na upadek?

Republika Weimarska często w historiografii bywa oceniana przez pryzmat tego, co stało się później, czyli dojścia do władzy Hitlera i ustanowienia państwa nazistowskiego. Z tej perspektywy dostrzegano w republice same negatywne cechy. Rzeczywiście był to okres szczególnie trudny pod względem gospodarczym i politycznym. Jeden z historyków napisał, że w 1920 r. republika znalazła się o krok od przepaści. Wtórował mu inny, twierdząc że przetrwanie jej należy uznać za cud. Czy rzeczywiście Republika Weimarska od początku była skazana na klęskę i nie miała żadnych pozytywnych stron?

Słownik

Słowa kluczowe

Republika Weimarska, okupacja w Zagłębiu Ruhry, I wojna światowa, odszkodowania wojenne, Friedrich Ebert, Róża Luksemburg, nacjonalizm, świat po I wojnie światowej, Europa po I wojnie światowej

Bibliografia

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Puls Publications, Londyn 1992.

M. Kitchen, Historia Europy 1919‑1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1992.

A. Kitson, Germany: 1858‑1990, Oxford University Press, 2001.

A. Bullock, Hitler A Study of Tyrany, NY: Harper & Row, 1962.

W. Kolb, The Weimar Republic, 1988.