Klasyczna filozofia niemiecka

Kultura XIX‑wiecznej Europy wyłoniła się z antynomicznych prądów oświecenia. Jej najbardziej charakterystycznymi elementami był z jednej strony romantyzm w literaturze i sztuce oraz poczesna ranga refleksji historiozoficznejhistoriozofiahistoriozoficznej, z drugiej zaś procesy zwane „rewolucją przemysłową”, a także usamodzielnianie się nowych dziedzin nauki i związane z tym rozpowszechnianie się światopoglądu scjentystycznegoscjentyzmscjentystycznego. Jednak w swej warstwie filozoficznej kultura ta na przełomie XVIII i XIX w., a także właściwie w całej pierwszej połowie XIX stulecia, została zdominowana przez niesłychanie prężną i nowatorską formację intelektualną zwaną „idealizmemidealizmidealizmem niemieckim” bądź „klasyczną filozofią niemiecką”. Formacja ta, do której należą przede wszystkim tacy myśliciele jak Kant, Fichte, Schelling i Hegel, wystąpiła z tak nowymi i zarazem głęboko rewolucjonizującymi całą dotychczasową problematykę filozoficzną koncepcjami, że mimo oporu i niechęci ze strony innych, tradycyjnych środowisk filozoficznych zajęła bezapelacyjnie proscenium w filozoficznym teatrze najpierw Niemiec, a potem i niektórych innych krajów Europy. Tym samym zepchnęła przedstawicieli innych stanowisk filozoficznych na drugi plan bądź spowodowała, że ich oddziaływanie przesunęło się na drugą połowę XIX w.

Również i z dzisiejszej perspektywy nie można stwierdzić, że historyczna rola tej formacji filozoficznej skończyła się – przeciwnie, trudno sobie wyobrazić dużą część współczesnych debat filozoficznych bez niezbędnego nawiązania do ujęć czy choćby tylko pojęciowości, wypracowanych na jej gruncie. Historyczna rola tej formacji w ukształtowaniu problematyki filozoficznej właściwej dla współczesności jest zatem nie do przecenienia. Formacja ta wszelako – ze względu na swoją wyraźnie zaznaczającą się specyfikę i odrębność związaną nie tyle z „duchem epoki”, ile z logiką wewnętrznych przekształceń podejmowanej tematyki (domagającej się choćby wypracowania zupełnie nowego języka filozoficznego) – nie odzwierciedlała w pełni owych wspomnianych wyżej najogólniejszych, charakterystycznych rysów XIX‑wiecznej kultury. Swoje wyrazistsze odbicie znajdą one w innych, dochodzących później do głosu nurtach filozoficznych. Choć w idealizmie niemieckim zaistniały pewne elementy światopoglądu romantycznego (dziejotwórcza rola narodu, działanie Opatrzności w dziejach, znaczenie wybitnych jednostek historycznych, problematyka estetyczna itp. – przede wszystkim w twórczości Schellinga i Hegla), to z pewnością najważniejszych treści filozoficznych właściwych dla tej formacji nie można sprowadzić do konfiguracji poglądów składających się na ruch romantyczny. W żadnym razie nie można też dopatrywać się jakichkolwiek zalążków scjentyzmu w poglądach filozofów tego nurtu – mimo szafowania przez nich terminami „nauka” czy „wiedza”. Przeciwnie, logika rozwoju problematyki filozoficznej, którą podejmowali, prowadziła ich do ustanowienia nowego rodzaju metafizykimetafizykametafizyki, uzasadniającej dopiero możliwość nauk szczegółowych, a nie odwołującej się do ich wyników. Ogólnym bowiem rysem charakteryzującym myślicieli tej formacji jest racjonalizm zwrócony ku wykrywaniu roli i struktur rozumu w procesach poznawczych, w ludzkich działaniach jednostkowych i zbiorowych oraz w dziejach – racjonalizm kulminujący w tendencji do tworzenia wszechogarniającego systemu filozoficznego. A wszystko zaczęło się od Kanta – tkwiąc głęboko w horyzontach problemowych oświecenia, odważył się on postąpić zgodnie z dewizą, którą, jak wcześniej o tym mówiliśmy, tak trafnie sam uznał za hasło wywoławcze swojej epoki: sapere aude – „odważ się być mądrym!”. Tyle tylko, że ta odwaga Kanta w poszukiwaniu autonomicznychautonomiaautonomicznych uprawnień rozumu w obszarze poznania teoretycznego i działania praktycznego okazała się do tego stopnia bezkompromisowa, że doprowadziła do prawdziwej rewolucji filozoficznej, której efekty całkowicie już przekraczały oświeceniowe horyzonty.

Słownik