„Medialne” małpy

R153xjzZQ3arr

Zdjęcie przedstawia trzy kamienne rzeźby małp. jedna małpa ma zasłonięte uszy, druga zasłonięte oczy, trzecia zasłonięte usta.

Znany jest powszechnie symbol trzech małp: jednej niewidzącej, drugiej niesłyszącej, trzeciej niemówiącej. Interpretacje jego znaczenia są bardzo różne. Podobno wywodzi się on z japońskiego przysłowia: „nie widzę nic złego, nie słyszę nic złego, nie mówię nic złego” – kto nie widzi zła, nie słyszy zła, nie mówi o złu, tym samym chroni się przed złem.

Czy symbol trzech małp dotyczy mediów? Jeśli tak, to w jakim kontekście? Odpowiedź jest pozytywna w kontekście cenzury, która w przeciwieństwie do wolności słowa, wyrażania poglądów i opinii, jest:

• „kneblowaniem ust” mediom – żeby nie przekazywały społeczeństwu zbyt wielu informacji szkodzących różnym grupom nacisku, które często decydują się być albo nie być mediów i dziennikarzy;

• „zatykaniem uszu” – aby media i dziennikarze nie wiedzieli za dużo, a nawet jeśli usłyszą – by o tym nie mówiły;

• „zamykaniem oczu” – a raczej odwracaniem (a nawet „zaśmiecaniem”) uwagi opinii społecznej od spraw naprawdę istotnych, ale niewygodnych z punktu widzenia wspomnianych grup nacisku.

Czym jest grupa nacisku?

Grupa nacisku jest to zorganizowana grupa społeczna reprezentująca wspólne interesy i podejmująca próby uzyskiwania przychylnych decyzji wobec preferowanych przez siebie wartości za pomocą pozaparlamentarnego nacisku (środkami ekonomicznymi, politycznymi, kształtowania opinii społecznej) wywieranego na organy władzy politycznej.

Do końca lat 80. w Europie Środkowo‑Wschodniej grupą nacisku była sama władza.

W krajach, w których ustrój komunistyczny trwa do dziś, takich jak Chiny czy Korea Północna, nie skończyła się również kontrola mediów ani komunistyczna cenzura.

Także w państwach zachodnich zawsze istniał pewien rodzaj kontroli mediów, na temat którego dużo dyskutuje się obecnie również w Polsce.

W Hiszpanii, w której telewizja publiczna miała zawsze wielką oglądalność – w 2009 r. jej wieczorne „Wiadomości” uznano nawet za najlepsze na świecie. Jednak w 2015 r. liczba widzów spadła o połowę. W specjalnym raporcie telewizyjni dziennikarze poinformowali, że przyczyną utraty popularności jest manipulowanie informacjami w dziennikach i zapraszanie do programów publicystycznych tylko osób przychylnych rządowi.

Cenzura

Cenzura w mediach to forma kontrolowania ich działalności. Kojarzona jest przede wszystkim z działalnością władzy państwowej, zmierzającej do kształtowania i utrzymywania oficjalnej ideologii. Dwa podstawowe systemy cenzury to cenzura prewencyjna – dokonywana przed opublikowaniem materiału medialnego, oraz cenzura represyjna – polegająca na konfiskowaniu materiału już opublikowanego czy karaniu jego twórców (osób fizycznych lub instytucji).

R524PyrTWJxW01

Zdjęcie przedstawia dokument. Jest to wydane przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z dnia 22 grudnia 1954. Treść: Zezwolenie na wydanie czasopism nr 816/54. Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk udziela zezwolenia Powiatowemu Komitetowi Frontu Narodowego w Krośnie Odrzańskim na wydawanie tygodnika pod nazwą "Głos Krośnieński" w nakładzie 4 tysięcy egzemplarzy, objętości 4‑6 stron, formatu A4. Prezes M. Mikołajczyk.

W Polsce do 1989 r. funkcjonował Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i WidowiskGłówny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i WidowiskGłówny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, powołany dekretem z 1946 r. (pierwotnie od 19 stycznia 1945 r. pod nazwą Centralne Biuro KPPiW). Zajmował się kontrolą i weryfikacją publikacji prasowych, radiowych i telewizyjnych, wydawnictw książkowych, filmów, spektakli teatralnych, widowisk, wystaw itp. Jego centrala mieściła się w Warszawie przy ul. Mysiej.

Jak twierdzi Romuald Rzeszutko w artykule zamieszonym na portalu reporterzy.pl:

Żadna część publikacji nie była wolna od cenzury, dotyczyło to również ogłoszeń. Dlaczego cenzura dotykała nawet tej, wydawać by się mogło, bardzo użytkowej i prozaicznej działalności prasowej? Otóż trzeba pamiętać, że ogłoszenia, zwłaszcza w okresie powojennym, nie przypominały reklam czy drobnych ogłoszeń kupię‑sprzedam, które znamy dzisiaj. Prasa była jedynym medium dostępnych dla szerokich rzesz społeczeństwa tuż po zakończeniu II wojny światowej, a przez to ogłoszenia stały się sposobem komunikowania się społeczeństwa.

Cenzura nakładała obwarowania na informacje dotyczące tajemnic o charakterze militarnym oraz państwowym. Ograniczała również takie treści, jak ogłoszenia o zgubieniu dokumentów czy sprzedaży radioodbiorników. Przykładem może być tu toruński dziennik „Słowo Pomorskie”, na który – za publikowanie dużej liczby takich anonsów – urzędy składały skargi. Dowodziły one, że gazeta działająca w czasie wojny w pasie przyfrontowym dopuszczała się pomocy „elementom wrogim” i stwarzała możliwość zaopatrzenia się w dokumenty „kolaborantom” i „polakożercom”. W związku z tym władze zagroziły, że czasopismo zostanie zamknięte lub zostanie wymieniony skład redakcji. Szczególną kontrolą cenzury objęte były ogłoszenia, w których szukano zaginionych w czasie wojny bliskich, zwłaszcza kiedy zostali oni uznani za wrogów ludu – żołnierzy AK, uczestników Powstania Warszawskiego itd.

W obszarze ogłoszeń cenzura obejmowała w następnych latach także ogłoszenia matrymonialne (rodacy powinni mieć ważniejsze sprawy na głowie, niż szukanie partnera), a nawet rynek usług wróżbiarskich (w szczęśliwym ustroju komunistycznym przyszłość była jedna dla wszystkich). W ogłoszeniach nie wolno było sugerować niedostatku, niedoborów surowców, potencjalnej biedy – która szkodziła wizerunkowi dostatniego życia w młodej PRL. Cenzurze poddany został również język: nie można było publikować ogłoszeń w językach obcych czy ogłoszeń o pracy zagranicą.

R1PHx2LeIne4x

Zdjęcie przedstawia dwie strony gazety. Są z niej powycinane teksty i dodane odręcznie notatki cenzorskie.

Czy jednak w obecnych czasach, wolnych od formalnej cenzury, zarówno w Polsce, jak i na świecie jest konieczne wyznaczanie pewnych granic wolności mediów? Czy media mogą funkcjonować bez cenzury?

Tabloidy

Po temacie dotyczącym cenzury warto wspomnieć – dla kontrastu – o rodzaju prasy, której zadaniem, w jej własnym mniemaniu, jest obalanie wszelkiego tabu.

Trzeba tu przypomnieć również pojęcie „penny press”, czyli prasy jednocentowej. Jest to określenie opisujące ukazującą się w połowie XIX w. w Stanach Zjednoczonych tanią, brukową, tabloidalną prasę. W 1833 r. Benjamin Day, wydawca gazety „New York Sun”, odkrył, że publikując bardziej sensacyjne historie, mógł znacząco zwiększyć nakład i poczytność gazety przez nakierowanie na powszechnego czytelnika klasy robotniczej.

Za telewizyjne odpowiedniki drukowanych tabloidów możemy obecnie uznać programy typu talk‑show czy reality show. W latach 80. ubiegłego wieku po raz pierwszy zastosowana została również formuła tzw. neotelewizji. Polegała ona na przedefiniowaniu ról nadawców i odbiorców, większej interaktywności, symulacji. Dzięki niej medium przestało być jednokierunkowe (w przeciwieństwie do „paleotelewizjipaleotelewizjapaleotelewizji”). Odbiorca stał się współtwórcą programu. Widz nie jest tu tylko świadkiem (jak w przypadku talk–show) czy petentem (jak np. gracz w teleturniejach), ale bywa także sędzią (np. w emitowanych kiedyś popularnych programach dziecięcych talentów „Od przedszkola do Opola”, w których widzowie w studiu głosowali na najlepsze wykonanie piosenki, czy w satyrycznym „Śmiechu warte”, prowadzonym przez Tadeusza Drozdę, w którym widzowie głosowali na najlepsze filmy również nadesłane przez widzów) lub oskarżycielem (jak np. w programie „Sprawa dla reportera”, prowadzonym do dzisiaj przez Elżbietę Jaworowicz).

Słownik