Przeczytaj
Geneza legendy o Tristanie i Izoldzie
Kolorem niebieskim zaznaczono rejon, który historycy uznają za kolebkę Celtów, natomiast kolorem różowym – tereny opanowane przez te ludy w trakcie wielowiekowej ekspansji.
Historia Tristana i Izoldy należy do popularnych legend zrodzonych w kulturze średniowiecznej Europy. Jej początki są mało znane – mit o tragicznych kochankach powstał prawdopodobnie w VI w. n.e., a badacze wiążą jego genezę z terenami, na których zamieszkiwali Celtowie.
Nie wiadomo, jak brzmiała pierwotna wersja dziejów miłości Tristana i Izoldy. Zachowały się dopiero jej XII‑wieczne starofrancuskie teksty literackie, które powstały na podstawie celtyckich mitów. Te średniowieczne przekazy zrekonstruował w 1900 r. francuski mediewistamediewista Joseph Bédier. Czytelnicy z XX i XXI w. poznają więc Tristana i Izoldę nie z oryginalnych opowieści, a z literackiej przeróbki. Utwór przełożył na język polski Tadeusz Żeleński (Boy) w 1925 r., nadając mu tytuł Dzieje Tristana i Izoldy.
Historia rycerska
Historia Tristana i Izoldy to m.in. opowieść o rycerzach. Do tego stanu należą tytułowy bohater, jego przyjaciel (i brat Izoldy o Białych Dłoniach) Kaherdyn; baronowie, którzy knuli przeciwko kochankom; Morhołt – wuj Izoldy Jasnowłosej, a zarazem uczestnik pojedynku, w którym zginął z ręki Tristana. Wśród bohaterów ważną postacią jest król KornwaliiKornwalii Marek (incydentalnie wspomina się innych władców). Świat kobiecy reprezentuje przede wszystkim księżniczka irlandzka i żona króla Marka Izolda Jasnowłosa, lecz istotną pozycję zajmuje również jej imienniczka, żona Tristana – Izolda o Białych Dłoniach. Są to więc dzieje, w których główne role odgrywają władcy, rycerze i wysoko postawione w hierarchii społecznej kobiety. Na podstawie opowieści o Tristanie i Izoldzie można wywnioskować, jak funkcjonowały dwa z trzech głównych wzorców osobowych tej epoki, czyli król i rycerz (nie ma tu natomiast odniesień do wzorca świętego).
Wzorzec osobowy rycerza
W badaniach nad poszczególnymi epokami używana jest kategoria określana jako etosetos (ethos), czyli zbiór norm typowy dla danej zbiorowości. Z etosem łączy się pojęcie „wzorzec osobowy”. Na wzorzec składają się cechy pożądane, ale wskazuje on też na te sposoby zachowania, które postrzegane są jako negatywne i których należy się wystrzegać, by przynależeć do określonej grupy społecznej. Wymagania tworzące wzorce osobowe bywają mniej lub bardziej restryktywne. Stan rycerski wytworzył cały katalog cech zalecanych, dotyczących wszystkich dziedzin życia.
Ethos rycerski i jego odmianyRycerz musiał w zasadzie być dobrze urodzony. (...)
Rycerz miał promieniować urodą i wdziękiem. Urodę tę podnosił zwykle strój świadczący o zamiłowaniu do złota i drogich kamieni. Nie byle jaka musiała być także zbroja i uprząż. (...)
Rycerz musiał być silny. Siła ta była niezbędna do dźwigania zbroi, która ważyła 60‒80 kilo. (...)
Od rycerza oczekiwano, by był nieustannie zaprzątnięty swoją sławą. (...) Więc wypada wędrować w poszukiwaniu okazji do walki. (...)
Duma jest w pełni usprawiedliwiona, byle nie przesadna. (...) Współzawodnictwo w ustalaniu swego prestiżu prowadzi do stratyfikacjistratyfikacji w ramach wojującej elity (...).
Ze względu na stałą troskę o prestiż w walce, żądanie od rycerza odwagi jest w pełni uzasadnione. Jej brak jest najcięższym obwinieniem. (...)
Podczas gdy odwaga służyła rycerzowi w wykonywaniu jego zawodu, hojność, której się po nim spodziewano i którą uważano za nierozłączny atrybut szlachetnego urodzenia, służyła ludziom od niego zależnym (...).
Rycerz – jak wiadomo – musiał być bezwzględnie wierny zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych sobie. (...)
Klasowe braterstwo nie przeszkadzało rycerzom wywiązywać się z obowiązku pomsty za każdą, uczynioną sobie czy krewnym (...) zniewagę. (...)
W 1020 roku biskup Fulbert z ChartresFulbert z Chartres ujmował obowiązki rycerza w stosunku do swego pana w sześciu punktach. Ten, kto przysięgał na wierność, nie mógł dopuścić do żadnej krzywdy na ciele pana (...), do żadnej szkody w jego posiadłości (...), do żadnego uszczerbku na jego honorze (...), do uszczerbku w stanie posiadania (...), do ograniczenia jego swobody działania i możności działania. (...)
Rozbudowane są szeroko przykłady wiarołomstwa (...), których dopuścić się mógł rycerz w stosunku do swego pana. A więc na przykład opuszczenie go w bitwie (...), czynne znieważenie, cudzołóstwo (...) z żoną senioraseniora (...), pohańbienie (...) córki, wnuczki, (...) wreszcie świadoma zdrada tajemnicy seniora. Jak widzimy, kobiety miały być należycie obwarowane przeciw męskim atakom, jednakże łamanie tych zakazów (...) stanowiło główny wątek najbardziej znanych opowieści dwornych (...).
Źródło: Maria Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986, s. 70–76.
Tristan a wzorzec osobowy rycerza
Tristan nie był w średniowieczu popularnym bohaterem. W utworach z epoki spotyka się zazwyczaj jego krytykę. Negatywne nastawienie zmieniło się w kolejnym okresie literackim, czyli w renesansie. Wcześniej Tristan nie mógł być pokazany jako wzór, ponieważ swym postępowaniem łamał wiele zasad obowiązujących w kodeksie rycerskim.
Jego historia dzieli się na dwie części: do momentu wypicia miłosnego napoju i od tego wydarzenia. Te dwa etapy sugerują, że trzeba w odmienny sposób oceniać zachowanie Tristana: z rycerza wiernego królowi Markowi staje się on kochankiem kobiety należącej do tego władcy.
Słownik
(gr. ḗthos – obyczaj) – zbiór norm moralnych oraz obyczajowych, charakterystyczny dla określonej zbiorowości i przekazywany na zasadzie naśladowania
(gr. parainetikós) – utwory upowszechniające wzorce osobowe, np. ascety, rycerza, władcy, ziemianina lub dworzanina