Ucząc się historii filozofii, przyjmujemy, że jej kolebką była starożytna Grecja, a pierwszym filozofem – Tales z Miletu, który żył na przełomie VII i VI w. p.n.e. Filozofia ma zatem prawie trzy tysiące lat.

Chociaż przez ten czas wielokrotnie pojawiały się nowe idee, które doprowadzały do zwrotów, zerwań i powstania nowych nurtów myśli, w historii filozofii daje się zaobserwować pewną ciągłość tradycji. Nawet tak doniosłe wydarzenie historyczne jak powstanie religii chrześcijańskiej nie przekreśliło dorobku filozofii starożytnej, lecz zapoczątkowało nowy nurt filozoficzny, który wyrastał z filozofii Greków.

By uchwycić zarazem ciągłość tradycji filozoficznej, jak i istotne różnice, które dzieliły rozmaite nurty, historię filozofii dzielimy na epoki: starożytną, średniowieczną, nowożytną i współczesną. Te zaś dzielą się na mniejsze okresy. W tej lekcji przeanalizujemy podział filozofii starożytnej.

Filozofia starożytna i jej okresy

Rozwój filozofii starożytnej jest ściśle powiązany z rozwojem myśli greckiej. Dopiero w I w n.e. rodzi się filozofia chrześcijańska, która pod koniec starożytności będzie współistnieć z tradycyjną filozofią grecką.

Okresy filozofii starożytnej

okres

początek

koniec

okres powstania filozofii

VI w. p.n.e.

V w. p.n.e.

okres klasyczny

V w. p.n.e.

IV w. p.n.e.

okres szkół starożytnych

III w. p.n.e.

I w. p.n.e.

okres synkretyczny

I w. p.n.e.

V w. n.e.

R172HLBPYbArV1
Anaksymander z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) za arché uznawał nieokreślony i nieskończony bezkres [gr. apeiron], z którego wyłoniło się wszystko, co istnieje. Tales (620–540 p.n.e.) głosił, że arché jest woda, a Anaksymenes (VI w. p.n.e.) – powietrze.
Źródło: dostępny w internecie: Pikist, domena publiczna.
RBautdCNXwI7R1
Według Empedoklesa (483–423 p.n.e.) wszystko, co istnieje, jest mieszaniną czterech prostych elementów – ognia, powietrza, ziemi i wody.
Źródło: BartekChom, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

W swoim pierwszym okresie filozofia była zorientowania na zagadnienia przyrody. Jej głównym problemem było wyjaśnienie, czym jest archéarchéarché, czyli zasada świata. Filozofowie dawali różną odpowiedź na to pytanie, lecz skłaniali się ku materializmowi. Podstawowy spór toczył się wokół pytania, czy istnieje jedna (monizmmonizmmonizm), czy też wiele (pluralizmpluralizmpluralizm) zasad przyrody. Zwolennikiem pierwszego rozwiązania byli Tales, Anaksymander i Anaksymenes. Z kolei Empedokles rozumiał materializm pluralistycznie – materia składała się według niego z czterech żywiołów.

R1bJXrK4YGmL71
Leucyp i Demokryt (460–370 p.n.e.) są autorami monistycznej i naturalistycznej koncepcji ontologicznej nazywanej atomizmem. Jedynym, co istnieje, są poruszające się w próżni atomy – proste, niepodzielne cząstki materii.
Źródło: dostępny w internecie: Pixabay, domena publiczna.

W jońskiej filozofii przyrody materię traktowano jako ożywioną (hylozoizmhylozoizmhylozoizm), a więc z natury znajdującą się w ruchu. Na kanwie tego poglądu zostały sformułowane dwa stanowiska metafizycznemetafizykametafizyczne, czyli odnoszące się do natury rzeczy. Według wariabilizmuwariabilizmwariabilizmu, głoszonego przez Heraklita z Efezu, zmienność należy do natury rzeczy – wszystko, co istnieje, podlega nieustannym zmianom. Przeciwstawne stanowisko, statyzm, głosił Parmenides z Elei. Zmienne są według niego ulotne zjawiska, lecz nie natura rzeczy. Byt, czyli to, co istnieje, jest niezmienny (oraz jeden, wieczny, ciągły i niepodzielny). Jońska filozofia przyrody głosiła więc, że ruch i zmiana istnieją, z kolei wywodząca się od Parmenidesa szkoła eleatów negowała istnienie ruchu w świecie.

Okres klasyczny

Okres klasyczny charakteryzował się przesunięciem zainteresowania filozofii z kwestii przyrodniczych na humanistyczne. Oznaczało ono postawienie problemu człowieka jako istotny moralnej, społecznej oraz politycznej. Źródłem zwrotu ku człowiekowi w filozofii starożytnej była etyka Sokratesa (469–399 p.n.e.), który jako pierwszy filozof sformułował koncepcję duszy (gr. psyche), będącej nie tylko czynnikiem życia w przyrodzie, ale również ośrodkiem moralności, odpowiadającym za decyzje i działania, które podejmuje człowiek.

Koncepcję człowieka, którą zaproponował Sokrates, można określić jako antynaturalistycznąantynaturalizmantynaturalistyczną. Natura człowieka nie jest bowiem uwarunkowana przez przyrodę (jak chce naturalizmnaturalizmnaturalizm), lecz ją przekracza. Sferą, w której owo przekroczenie się dokonuje, jest według Sokratesa moralność. Człowiek ma bowiem możliwość rozumnego kierowania swoimi działaniami, które ogranicza rolę naturalnych namiętności i popędów.

R1JBZ3SRDxnk1
Sokrates przechadzał się po ulicach Aten, gdzie pytał napotkanych ludzi o to, jak rozumieją wartości moralne, takie jak dobro czy sprawiedliwość. Uważał, że za pomocą rozmowy można poznać ich rzeczywiste znaczenie, zaś ta wiedza jest tożsama z cnotą. Stanowisko to nazywane jest intelektualizmem etycznym.
Źródło: Costis 66, 2013, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Filozofia Sokratesa jest fundamentem, na którym w IV wieku powstały dwa wielkie systemy filozoficzne okresu klasycznego: Platona i Arystotelesa. Łączyły one w sobie wiedzę o wszystkim, co istnieje.

Antynaturalizm Platona dotyczył nie tylko koncepcji człowieka, ale samej natury rzeczywistości – był metafizyczny. Przeciwstawił on zmiennej, materialnej przyrodzie rzeczywistość idei, czyli bytów niezmiennych, wiecznych i niematerialnych, które stanowiły wzory materialnych rzeczy. Świat został zaś zbudowany przez mitycznego Demiurga, który uformował materię, biorąc za wzór idee.

Człowiek według Platona nie był elementem materialnej przyrody, lecz nieśmiertelną duszą, która wskutek swojego upadku została złączona z ciałem i musi używać go jako swojego narzędzia. Człowiek nie może bezpośrednio poznać idei, są one bowiem niedostępne zmysłom. Tylko dusza po śmierci ciała jest w stanie oglądać idee, później zaś, gdy ponownie się z nim złączy, wiedza o ideach ulega zapomnieniu. Dzięki filozofii człowiek może przypomnieć sobie to, co wiedziała jego dusza. Poznanie poprzez przypomnienie Platon nazywał anamnezą.

R1HRtLIHWnxR21
Antynaturalistyczna metafizyka Platona (427–347 p.n.e.) nie była zainteresowana materią, lecz niezmiennymi ideami. Natomiast Arystoteles (384–322 p.n.e.) godził w swojej filozofii naturalizm z antynaturalizmem.
Źródło: Rafael, 1509, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.

System Arystotelesa godził ze sobą skrajne stanowiska, które istniały w filozofii greckiej. Uznawał, że istnieją tylko jednostkowe byty – substancje – a każdy z nich jest połączeniem materii oraz ogólnej, niezmiennej formy. W ten sposób metafizyka Arystotelesa łączyła materializm (według którego o naturze rzeczy decyduje to, co materialne) z platonizmem (według którego o naturze rzeczy decyduje to, co ogólne i niezmienne).

Ponadto Arystoteles godził wariabilizm ze statyzmem. W naturze rzeczy leży bowiem wewnętrzna zmienność – jej bycie polega na przejściu z możności do aktu. Byt jest zatem pewną możliwością (jej podstawą jest materia), która urzeczywistnia się w świecie i zaczyna istnieć jako to, czym jest (akt). Jednakże to, czym dana substancja jest – jej forma – pozostaje niezmienne.

Okres szkół starożytnych

W IV w. p.n.e. w kulturze starożytnej Grecji rozpoczęła się era hellenistyczna. Na skutek podbojów Aleksandra Wielkiego otworzyła się ona na wpływy azjatyckie. W rezultacie kultura tego okresu była synkretyczna – łączyła wpływy greckie z orientalnymi.

R16bPYUo9kt3j
Podboje Aleksandra Wielkiego w IV w. p.n.e. otworzyły świat grecki na wpływy kultur azjatyckich i afrykańskich.
Źródło: Generic Mapping Tools, Mapa Imperium Aleksandra Macedońskiego, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W filozofii okres hellenistyczny był czasem skupienia na problematyce etycznej. Oprócz Platońskiej Akademii oraz Lykeionu Arystotelesa funkcjonowały trzy główne szkoły: stoików, epikurejczyków oraz sceptyków. Łączył je główny pogląd, nazywany eudajmonizmemeudajmonizmeudajmonizmem. Każda rozumiała jednak inaczej ową eudajmonię – szczęście lub doskonałość moralną, którą może osiągnąć jednostka.

Stoicy

Szkoła filozoficzna założona w Atenach w IV w. p.n.e. przez Zenona z Kition. W Cesarstwie Rzymskim przetrwała do III w. n.e. W etyce głosili, że stan eudajmonii osiąga się dzięki cnocie. Nie jest ona jednak środkiem do celu (szczęścia), lecz samym celem – posiadający cnotę człowiek nie potrzebuje niczego innego. Wszystko inne jest więc obojętne – zarówno doczesne dobra, jak i uczucia i namiętności.
Stoicy sformułowali również stanowisko etyczne, według którego wartość moralna czynu zależy od jego intencji.

Epikurejczycy

Epikur założył swoją szkołę filozoficzną w Atenach pod koniec IV w. p.n.e. Przetrwała ona do IV w. n.e.
W etyce epikurejczycy głosili hedonizm, czyli pogląd, zgodnie z którym szczęście (eudajmonia) jest tożsame z przyjemnością. Środkami do jego osiągnięcia są według Epikura rozum oraz cnota. Epikurejczycy odróżniali przyjemności fizyczne od duchowych, lecz nie uważali, by jedne były bardziej wartościowe niż drugie.
Sformułowali również stanowisko etyczne, które głosi, że wartość moralna czynu zależy od jego konsekwencji. Nazywane jest ono konsekwencjalizmem.

Sceptycy

Szkołę sceptyków założył na przełomie IV i III w. p.n.e. Pirron z Elidy. Za szczęście sceptycy uznawali stan niewzruszonego spokoju. Można go osiągnąć jedyne poprzez powstrzymanie się od wydawania sądów w jakiejkolwiek kwestii, ponieważ wszystkie problemy są nierozstrzygalne. Sceptycy rozwijali argumenty (nazywa się je tropami), które dowodziły niemożliwości poznania, zarówno zmysłowego, jak i rozumowego.

Okres synkretyczny

W ostatnim okresie charakterystyczny dla hellenizmu synkretyzm tylko się pogłębił. Nastąpiło stopienie filozoficznej myśli greckiej z religijnymi wpływami judaizmu, chrześcijaństwa oraz religii Wschodu. Zainteresowania filozofii tego czasu skupione są na problemach etycznych i religijnych. Ta problematyka stanowi rdzeń neoplatonizmu, który wywodził całą rzeczywistość z doskonałej Prajedni (monizm spirytualistyczny). Prajednię, z której na zasadzie emanacji wyłaniają się kolejne postaci bytu (hipostazyhipostazahipostazy), Plotyn utożsamiał z niepoznawalnym absolutem.

R1f1dWlH2mWvk
Za twórcę neoplatonizmu uważa się Plotyna (204–269).
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pierwsze wieki naszej ery były również czasem narodzin filozofii oraz teologii chrześcijańskiej. Równolegle ze zmierzchem szkół starożytnych rozwijała się działalność Ojców Kościoła (dlatego też ten okres filozofii chrześcijańskiej nazywany jest patrystyką, od łac. pater – ojciec). Jej zwieńczeniem była filozofia Augustyna z Hippony (354–430), twórcy jednego z ważniejszych nurtów myśli chrześcijańskiej – augustynizmu.

Słownik

antynaturalizm
antynaturalizm

(gr. anti – przeciw; łac. naturalis – przyrodniczy, naturalny, wrodzony) stanowisko filozoficzne, które głosi, że natura człowieka, kultura lub sama rzeczywistość (jak u Platona) rządzą się własnymi, niezależnymi od przyrody prawami

arché
arché

(gr. archḗ – początek, zasada) termin filozoficzny, którego autorstwo przypisuje się Anaksymandrowi z Miletu; oznacza pierwszą, najbardziej podstawową rzeczywistość, stanowiącą tworzywo wszystkiego, co istnieje

eudajmonizm
eudajmonizm

(gr. eudaimon – szczęśliwy) pogląd etyczny, zgodnie z którym najwyższym dobrem i ostatecznym celem życia człowieka jest szczęście; eudajmonistami byli: Demokryt, Arystoteles, epikurejczycy, stoicy, św. Augustyn, św. Tomasz; u Arystotelesa eudajmonia to stan doskonałości etycznej, szczęścia, w którym człowiek za pomocą rozumnego kierowania wolą osiąga stan, który jest zgodny z jego naturą

hipostaza
hipostaza

(gr. hypóstasis - podstawa, istota) termin ontologiczny wywodzący się od Plotyna, oznaczający byt, który wyłonił się z Absolutu i zajmuje określone miejsce w hierarchii bytów

hylozoizm
hylozoizm

(gr. hyle – materia; zoe – życie) pogląd filozoficzny uznający, że materia jest ze swojej natury ożywiona

intelektualizm etyczny
intelektualizm etyczny

stanowisko etyczne zajmowane przez Sokratesa, zgodnie z którym warunkiem prowadzenia cnotliwego życia jest intelektualne poznanie natury dobra

metafizyka
metafizyka

(gr. tá metá tá physiká - to, co jest po fizyce) nazwa „pierwszej filozofii” Arystotelesa, oznaczająca najogólniejszą teorię bytu, zajmującą się pierwszymi zasadami, przyczynami i strukturą bytu

monizm
monizm

(gr. monos - jedyny) stanowisko ontologiczne, według którego natura bytu jest jednorodna; w rzeczywistości istnieje więc tylko jedna substancja; w zależności od odmiany monizmu, substancja ta jest materialna (monizm materialistyczny) lub duchowa (monizm spirytualistyczny)

naturalizm
naturalizm

(łac. naturalis – przyrodniczy, naturalny, wrodzony) stanowisko filozoficzne, które uznaje badane przez siebie przedmioty za element przyrody, a w rezultacie wyjaśnia je poprzez odwołanie się do praw natury

pluralizm
pluralizm

(łac. pluralis – mnogi) stanowisko ontologiczne przeciwstawne monizmowi; zakłada, że istnieje wiele niesprowadzalnych do siebie zasad rzeczywistości

wariabilizm
wariabilizm

(łac. variabilis – zmienny) koncepcja metafizyczna, która głosi powszechną i nieustanną zmienność bytu; wywodzi się od Heraklita z Efezu