Ucząc się historii filozofii, przyjmujemy, że jej kolebką była starożytna Grecja, a pierwszym filozofem – Tales z Miletu, który żył na przełomie VII i VI w. p.n.e. Filozofia ma zatem prawie trzy tysiące lat.

Chociaż przez ten czas wielokrotnie pojawiały się nowe idee, które doprowadzały do zwrotów, zerwań i powstania nowych nurtów myśli, w historii filozofii daje się zaobserwować pewną ciągłość tradycji. Nawet tak doniosłe wydarzenie historyczne jak powstanie religii chrześcijańskiej nie przekreśliło dorobku filozofii starożytnej, lecz zapoczątkowało nowy nurt filozoficzny, który wyrastał z filozofii Greków.

By uchwycić zarazem ciągłość tradycji filozoficznej, jak i istotne różnice, które dzieliły rozmaite nurty, historię filozofii dzielimy na epoki: starożytną, średniowieczną, nowożytną i współczesną. Te zaś dzielą się na mniejsze okresy. W tej lekcji przeanalizujemy podział filozofii starożytnej.

Filozofia starożytna i jej okresy

Rozwój filozofii starożytnej jest ściśle powiązany z rozwojem myśli greckiej. Dopiero w I w n.e. rodzi się filozofia chrześcijańska, która pod koniec starożytności będzie współistnieć z tradycyjną filozofią grecką.

Okresy filozofii starożytnej

RBautdCNXwI7R1

Schemat. Składa się z kółka podzielonego na cztery części: Ogień, Powietrze, Ziemia i Woda. Między ogniem a ziemią jest hasło Suchy. Między ziemią a wodą jest hasło Zimny. Między wodą a powietrzem jest hasło Wilgotny. Między powietrzem a ogniem jest hasło Ciepły.

W swoim pierwszym okresie filozofia była zorientowania na zagadnienia przyrody. Jej głównym problemem było wyjaśnienie, czym jest archéarchéarché, czyli zasada świata. Filozofowie dawali różną odpowiedź na to pytanie, lecz skłaniali się ku materializmowi. Podstawowy spór toczył się wokół pytania, czy istnieje jedna (monizmmonizmmonizm), czy też wiele (pluralizmpluralizmpluralizm) zasad przyrody. Zwolennikiem pierwszego rozwiązania byli Tales, Anaksymander i Anaksymenes. Z kolei Empedokles rozumiał materializm pluralistycznie – materia składała się według niego z czterech żywiołów.

R1bJXrK4YGmL71

Zdjęcie przedstawia rzeźbę w kształcie kuli, w której umieszczone są mniejsze kule.

W jońskiej filozofii przyrody materię traktowano jako ożywioną (hylozoizmhylozoizmhylozoizm), a więc z natury znajdującą się w ruchu. Na kanwie tego poglądu zostały sformułowane dwa stanowiska metafizycznemetafizykametafizyczne, czyli odnoszące się do natury rzeczy. Według wariabilizmuwariabilizmwariabilizmu, głoszonego przez Heraklita z Efezu, zmienność należy do natury rzeczy – wszystko, co istnieje, podlega nieustannym zmianom. Przeciwstawne stanowisko, statyzm, głosił Parmenides z Elei. Zmienne są według niego ulotne zjawiska, lecz nie natura rzeczy. Byt, czyli to, co istnieje, jest niezmienny (oraz jeden, wieczny, ciągły i niepodzielny). Jońska filozofia przyrody głosiła więc, że ruch i zmiana istnieją, z kolei wywodząca się od Parmenidesa szkoła eleatów negowała istnienie ruchu w świecie.

Okres klasyczny

Okres klasyczny charakteryzował się przesunięciem zainteresowania filozofii z kwestii przyrodniczych na humanistyczne. Oznaczało ono postawienie problemu człowieka jako istotny moralnej, społecznej oraz politycznej. Źródłem zwrotu ku człowiekowi w filozofii starożytnej była etyka Sokratesa (469–399 p.n.e.), który jako pierwszy filozof sformułował koncepcję duszy (gr. psyche), będącej nie tylko czynnikiem życia w przyrodzie, ale również ośrodkiem moralności, odpowiadającym za decyzje i działania, które podejmuje człowiek.

Koncepcję człowieka, którą zaproponował Sokrates, można określić jako antynaturalistycznąantynaturalizmantynaturalistyczną. Natura człowieka nie jest bowiem uwarunkowana przez przyrodę (jak chce naturalizmnaturalizmnaturalizm), lecz ją przekracza. Sferą, w której owo przekroczenie się dokonuje, jest według Sokratesa moralność. Człowiek ma bowiem możliwość rozumnego kierowania swoimi działaniami, które ogranicza rolę naturalnych namiętności i popędów.

R1JBZ3SRDxnk1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę mężczyzny w todze, który siedzi i podpiera głowę ręką. W tle znajdują się miejskie zabudowania.

Filozofia Sokratesa jest fundamentem, na którym w IV wieku powstały dwa wielkie systemy filozoficzne okresu klasycznego: Platona i Arystotelesa. Łączyły one w sobie wiedzę o wszystkim, co istnieje.

Antynaturalizm Platona dotyczył nie tylko koncepcji człowieka, ale samej natury rzeczywistości – był metafizyczny. Przeciwstawił on zmiennej, materialnej przyrodzie rzeczywistość idei, czyli bytów niezmiennych, wiecznych i niematerialnych, które stanowiły wzory materialnych rzeczy. Świat został zaś zbudowany przez mitycznego Demiurga, który uformował materię, biorąc za wzór idee.

Człowiek według Platona nie był elementem materialnej przyrody, lecz nieśmiertelną duszą, która wskutek swojego upadku została złączona z ciałem i musi używać go jako swojego narzędzia. Człowiek nie może bezpośrednio poznać idei, są one bowiem niedostępne zmysłom. Tylko dusza po śmierci ciała jest w stanie oglądać idee, później zaś, gdy ponownie się z nim złączy, wiedza o ideach ulega zapomnieniu. Dzięki filozofii człowiek może przypomnieć sobie to, co wiedziała jego dusza. Poznanie poprzez przypomnienie Platon nazywał anamnezą.

R1HRtLIHWnxR21

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn w togach. Trzymają książki. Mężczyzna po lewej jest starszy, ma długą, siwą brodę oraz półdługie włosy po bokach z łysiejącym czubkiem głowy. Mężczyzna po prawej jest młodszy, ma ciemną, gęstą brodę oraz krótkie włosy.

System Arystotelesa godził ze sobą skrajne stanowiska, które istniały w filozofii greckiej. Uznawał, że istnieją tylko jednostkowe byty – substancje – a każdy z nich jest połączeniem materii oraz ogólnej, niezmiennej formy. W ten sposób metafizyka Arystotelesa łączyła materializm (według którego o naturze rzeczy decyduje to, co materialne) z platonizmem (według którego o naturze rzeczy decyduje to, co ogólne i niezmienne).

Ponadto Arystoteles godził wariabilizm ze statyzmem. W naturze rzeczy leży bowiem wewnętrzna zmienność – jej bycie polega na przejściu z możności do aktu. Byt jest zatem pewną możliwością (jej podstawą jest materia), która urzeczywistnia się w świecie i zaczyna istnieć jako to, czym jest (akt). Jednakże to, czym dana substancja jest – jej forma – pozostaje niezmienne.

Okres szkół starożytnych

W IV w. p.n.e. w kulturze starożytnej Grecji rozpoczęła się era hellenistyczna. Na skutek podbojów Aleksandra Wielkiego otworzyła się ona na wpływy azjatyckie. W rezultacie kultura tego okresu była synkretyczna – łączyła wpływy greckie z orientalnymi.

R16bPYUo9kt3j

Mapa przedstawia obszar podbojów Aleksandra Macedońskiego. Obejmują one tereny dzisiejszej Grecji, Turcji, Egiptu oraz Iranu.

W filozofii okres hellenistyczny był czasem skupienia na problematyce etycznej. Oprócz Platońskiej Akademii oraz Lykeionu Arystotelesa funkcjonowały trzy główne szkoły: stoików, epikurejczyków oraz sceptyków. Łączył je główny pogląd, nazywany eudajmonizmemeudajmonizmeudajmonizmem. Każda rozumiała jednak inaczej ową eudajmonię – szczęście lub doskonałość moralną, którą może osiągnąć jednostka.

Okres synkretyczny

W ostatnim okresie charakterystyczny dla hellenizmu synkretyzm tylko się pogłębił. Nastąpiło stopienie filozoficznej myśli greckiej z religijnymi wpływami judaizmu, chrześcijaństwa oraz religii Wschodu. Zainteresowania filozofii tego czasu skupione są na problemach etycznych i religijnych. Ta problematyka stanowi rdzeń neoplatonizmu, który wywodził całą rzeczywistość z doskonałej Prajedni (monizm spirytualistyczny). Prajednię, z której na zasadzie emanacji wyłaniają się kolejne postaci bytu (hipostazyhipostazahipostazy), Plotyn utożsamiał z niepoznawalnym absolutem.

R1f1dWlH2mWvk

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę. Ma gęstą brodę i półdługie włosy. Ma na głowie czerwoną czapkę. Ubrany jest w obszerny strój z dużym kołnierzem.

Pierwsze wieki naszej ery były również czasem narodzin filozofii oraz teologii chrześcijańskiej. Równolegle ze zmierzchem szkół starożytnych rozwijała się działalność Ojców Kościoła (dlatego też ten okres filozofii chrześcijańskiej nazywany jest patrystyką, od łac. pater – ojciec). Jej zwieńczeniem była filozofia Augustyna z Hippony (354–430), twórcy jednego z ważniejszych nurtów myśli chrześcijańskiej – augustynizmu.

Słownik