Zróżnicowane zasolenie oraz relatywnie młody wiek Morza Bałtyckiego sprawiają, że jest to zbiornik o wyjątkowych warunkach hydrobiologicznych. Różnorodność biologiczna akwenu jest stosunkowo niewielka w porównaniu do wód pełnomorskich, np. sąsiedniego Morza Północnego. Ponadto liczba gatunków, zwłaszcza żyjących przy morskim dnie, wyraźnie zmniejsza się w miarę oddalania od Kattegatu w kierunku zatok: Fińskiej i Botnickiej, co jest związane z mniejszym zasoleniem bałtyckich wód.

Morze Bałtyckie jest największym na świecie morzem słonawym. Zasolenie waha się w granicach od 2 do 12‰ (w Cieśninach Duńskich wzrasta do ok. 30‰), średnio wynosi ok. 7‰ i wyraźnie rośnie z głębokością, np. w Basenie Bornholmskim przy powierzchni wynosi ok. 7,5‰, a na głębokości 100 m – 15–18‰. Ma to wpływ na przestrzenne zróżnicowanie rozmieszczenia gatunków roślinnych i zwierzęcych. Tak duże różnice zasolenia wód powodują, że mogą w nich bytować zarówno gatunki morskie o dużej tolerancji na zmiany zasolenia (organizmy euryhalinowe, np. dorsz, śledź, krewetka), słonawowodne (np. podwój wielki, niektóre kiełże), jak i słodkowodne, występujące w wodach przybrzeżnych i wysłodzonych zatokach (np. okoń, płoć, błotniarka). Jednocześnie w tych warunkach nie mogą bytować organizmy stenohalinowe bardzo wrażliwe na zmiany zasolenia (np. szkarłupnie, głowonogi). Małe zasolenie wód Bałtyku powoduje także, że niektóre gatunki żyjące w Morzu Bałtyckim osiągają znacznie mniejsze rozmiary niż w Morzu Północnym.

Fitoplankton

W Morzu Bałtyckim do głębokości ok. 40 m występuje ponad 700 gatunków mikroskopijnych organizmów (w tym glonów i sinic) biernie unoszących się w oświetlonej warstwie toni wodnej. Takie organizmy nazywamy fitoplanktonemfitoplanktonfitoplanktonem. Dominują wśród nich okrzemki, bruzdnice, a także należące do królestwa bakterii sinice. Struktura gatunkowa fitoplanktonu żyjącego w Morzu Bałtyckim wykazuje dość znaczną zmienność przestrzenną i czasową. Z zachodu na wschód stopniowo zanikają gatunki morskie. Ich miejsce zajmują gatunki słonawowodne, natomiast w wysłodzonych wodach przybrzeżnych, zatokach i zalewach żyją głównie gatunki słodkowodne, które znamy z naszych rzek i jezior.

Liczebność gatunków zmienia się sezonowo. Wiosną i latem rozpoczyna się intensywny zakwit okrzemek i bruzdnic, a później sinic. Sprzyja temu ocieplanie wód i zwiększona dostawa biogenów, głównie związków azotu i fosforu. Zakwity glonów i sinic są jedną z przyczyn powstawania stref hipoksji w Morzu Bałtyckim. Liczebność fitoplanktonu w tym okresie może sięgać kilkuset milionów osobników na m³ wody, natomiast zimą jest bardzo niska.

R1RVmz1hrrGLs

Ilustracja przedstawia okrzemki, jest to klasa lub gromada jednokomórkowych glonów. Mają okrągłe i podłużne kształty.

RY0bP4TFOlUX8

Ilustracja przedstawia sinice pod mikroskopem. Mają pęcherzykowatą budowę.

R10TP12Gva09y

Ilustracja przedstawia zakwit glonów w Morzu Bałtyckim. Zdjęcie satelitarne dokładnie ukazuje miejsca w których glony występują.

Fitobentos

FitobentosfitobentosFitobentos tworzą rośliny osiadłe porastające dno morskie, do których należą m.in. zielenice (gałęzatka, taśma, ulwa sałatowa), brunatnice (morszczyn pęcherzykowaty), krasnorosty (widlik, żebrowiec krwisty), trawa morska i inne. Rośliny te występują jedynie w płytkich, dobrze naświetlonych wodach przybrzeżnych do głębokości 20 m, a w zatokach do 8‑10 m. Jest to spowodowane dostępnością światła na mniejszych głębokościach, które niezbędne jest do przeprowadzania procesu fotosyntezy. Ze względu na to, że wody Morza Bałtyckiego wykazują duży stopień zmętnienia, co ogranicza dostęp światła, rośliny denne najczęściej spotyka się do głębokości zaledwie kilku metrów. Najbliżej powierzchni wody występują rośliny kwiatowe i zielenicezielenicezielenice, niżej brunatnicebrunatnicebrunatnice, a najgłębiej krasnorostykrasnorostykrasnorosty.

RcexOqPuKO6Oo

Ilustracja przedstawia morszczyn pęcherzykowaty. Roślina rośnie pod powierzchnią wody. Ma podłużne liście w kolorze zgniłej zieleni z żółtymi pęcherzykami na końcach.

R3BDth86tStD9

Ilustracja przedstawia ulwę sałatkową. Roślina rośnie na dnie zbiorników wodnych. Przypomina wyglądem sałatę zieloną.

RMRwyClT6eZHE

Ilustracja przedstawia zosterę morską. Roślina rośnie na dnie zbiorników wodnych. Przypomina wyglądem zwykłą trawę.

Zooplankton

ZooplanktonzooplanktonZooplankton Morza Bałtyckiego tworzą jednokomórkowe i wielokomórkowe organizmy zwierzęce unoszące się w toni wodnej. Charakteryzuje się on relatywnie małą bioróżnorodnością. W jego skład wchodzą głównie skorupiaki będące przedstawicielami widłonogów, wioślarek i szczeponogów oraz wrotki, pierwotniaki i meduzy – np. chełbia modra i bełtwa. Do zooplanktonu zalicza się także larwy wielu zwierząt dennych (wieloszczetów, skorupiaków, ślimaków, małży, mszywiołów), a także wielu gatunków ryb.

Struktura i liczebność zooplanktonu wykazuje, podobnie jak fitoplanktonu, zmienność przestrzenną i czasową. W części zachodniej akwenu dominują morskie gatunki widłonogów, natomiast im dalej na wschód i północ, tym większy udział mają gatunki słonawowodne. W wysłodzonych zatokach i zalewach przeważają gatunki słodkowodne, zazwyczaj wioślarki i wrotki. Zooplankton w Morzu Bałtyckim rozwija się intensywnie w ciepłej porze roku. Wiosną dominują widłonogi, natomiast latem ciepłolubne wioślarki.

RJv09OrxqxeQu

Ilustracja przedstawia zooplankton morski. Jest to plankton stworzony z organizmów zwierzęcych. W jego skład wchodzą przedstawiciele wielu grup zwierząt, np.: pierwotniaki, wrotki, skorupiaki, osłonice i larwy owadów. Zooplankton pełni ważną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów wodnych, jest składnikiem wielu sieci troficznych. Z jednej strony odżywia się fitoplanktonem i bakterioplanktonem, regulując liczebność tych grup, z drugiej strony stanowi bazę pokarmową ryb planktonożernych. Narybek większości gatunków ryb słodkowodnych odżywia się zooplanktonem.

RXlRSIvy6WzeF

Ilustracja przedstawia chełbię modrą. Meduza w ciemnej wodzie ma niebieskawą barwę.

Zoobentos

ZoobentoszoobentosZoobentos Morza Bałtyckiego tworzą zwierzęta żyjące na dnie morskim – małże (np. omułek, sercówka, rogowiec, małgiew), skorupiaki (np. pąkla, kiełż, podwój, garnela, krewetka), ślimaki (np. wodożytka), wieloszczety (np. nereida) oraz skąposzczety. O składzie i liczebności zoobentosu decyduje głębokość i rodzaj dna, zasolenie, temperatura i natlenienie wody oraz dostępność pokarmu. Najbardziej zróżnicowany gatunkowo zoobentos występuje na płytkim dnie, do głębokości ok. 40 m, ze względu na łatwą dostępność pokarmu i schronienia. Płytkie, piaszczyste dno jest bowiem obszarem występowania zwierząt zakopujących się w miękkim podłożu. Należą do nich m.in.: małże (małgiew, sercówka, rogowiec), wieloszczety (nereida), skorupiaki (garnela, bełkaczek) oraz skąposzczety. Na dnie mulistym licznie występują małże (rogowiec), wieloszczety (złotorunka), skorupiaki (pośródek, podwój wielki) oraz sikwiaki.

W głębiej położonych strefach akwenu warunki bytowania zoobentosu pogarszają okresowe bądź stałe deficyty tlenu. Najbogatszą osiadłą fauną denną charakteryzuje się płytkie, kamieniste dno porośnięte glonami. W strefie tej zagęszczenie np. omułka jadalnego może dochodzić do kilkudziesięciu tysięcy osobników na 1 m² dna. Występują tu także licznie skorupiaki (pąkle, kiełże), ślimaki, wieloszczety, wypławki, mszywioły.

RuBLTZVZ1k6FS

Ilustracja przedstawia sercówkę, jest to rodzaj muszelki. Ma ona kształt serca, barwy w kolorach beżowej i brązowej.

RMdmQLytV6JFR

Ilustracja przedstawia pąkle, jest to rodzaj morskich skorupiaków prowadzących osiadły tryb życia, zaliczanych do wąsonogów. Przypominają one okrągłe muszelki. Mają szary kolor.

R165bNZcA1sUH

Ilustracja przedstawia nereidę, jest to typ pierścienicy. Ma ciało spłaszczone, zwężające się ku tyłowi. Ma jasnoróżową barwę.

Czy wiesz, że...blueblack

Czy wiesz, że...

W Morzu Bałtyckim żyją także gatunki obce, inwazyjne. Należą do nich m.in. pochodzący z Azji krab wełnistoszczypcy, który w początkach XX wieku został przypadkowo zawleczony do Europy, oraz krabik amerykański pochodzący z rejonu wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej. W połowie XX wieku gatunki te masowo zasiedlały wody zachodniego i południowego Bałtyku, zwłaszcza Zalew Wiślany i Martwą Wisłę. Ekspansję tych gatunków zahamował dopiero znaczący wzrost zanieczyszczenia wód Bałtyku.

RNQPfGjlMqcGt

Krab wełnistoszczypcy

Nekton

Duże zwierzęta – ryby oraz ssaki morskie – aktywnie pływające w toni wodnej, tworzą tzw. nektonnekton nekton Morza Bałtyckiego. W wodach akwenu występuje ponad 230 gatunków ryb. Gatunki morskie bytują głównie w Cieśninach Duńskich oraz w zachodniej części Bałtyku. Należą do nich śledzie, szproty, dorsze i płastugi (skarp, stornia), lisica oraz gatunki z Morza Północnego: belona, sardela, ostrobok, witlinek. Gatunki słodkowodne przeważają we wschodniej i południowej części akwenu, gdzie wody są coraz bardziej wysłodzone. Są to m.in. bytujące w łąkach trawy morskiej iglicznie i wężynki oraz występujące na płytkim dnie kamienistym: kur diabeł, węgorzyca, ostropłetwiec i tasza. Piaszczyste dno akwenu zasiedlone jest przez dobijaki, tobiasze, stornie oraz babki, natomiast w wodach przybrzeżnych, ze względu na ich znaczne wysłodzenie, żyją gatunki charakterystyczne dla wód śródlądowych – okoń, płoć, sandacz, szczupak, jazgarz, leszcz, krąp i ciernik.

Oprócz nich w wodach Morza Bałtyckiego żyją także ryby dwuśrodowiskowe. Są to tzw. gatunki anadromicznegatunek anadromicznygatunki anadromiczne, do których należy łosoś, troć i sieja, spędzające większość życia w morzu, a na tarło wpływające do nadbałtyckich strumieni i rzek, oraz gatunki katadromicznegatunek katadromicznygatunki katadromiczne (np. węgorz), które żyją w wodach słodkich, a rozmnażają się w wodach morskich.

R133ULK62nBXV

Ilustracja przedstawia stornię pod wodą. Ryba ma żółto‑pomarańczowe ubarwienie, brązowe plamki. Ma płetwy na grzbiecie i na brzuchu.

R1esjsBiDq1wY

Ilustracja przedstawia dorsza pod wodą. Ryba ma żółto‑pomarańczowe ubarwienie. Ma płetwy na grzbiecie i na brzuchu. Wokół znajdują się inne ryby.

Ssaki morskie są reprezentowane przez zaledwie 4 gatunki – fokę pospolitą, szarytkę morską (dawniej znaną jako foka szara), nerpę obrączkowaną (dawniej: foka obrączkowana) oraz morświna należącego do waleni.

Foka pospolita występuje w zachodnim Bałtyku po wyspy Uznam i Wolin, tylko sporadycznie pojawia się we wschodniej części akwenu. Bałtycka populacja liczy 600‑700 sztuk. Niewielka kolonia występuje na południu Szwecji, większe znajdują się w Cieśninach Duńskich. Foki pospolite żyją głównie na wybrzeżach wysp duńskich i południowej Szwecji. Migrujące młode foki czasami docierają do południowych wybrzeży Bałtyku.

R1bcd9WnZUGoE

Ilustracja przedstawia fokę pospolitą. Zwierzę wygrzewa się na kamieniu przy brzegu do słońca. Ma ona skórę w brązowe ciapki oraz szaro‑białe ubarwienie.

Szarytka morska (foka szara) jest gatunkiem typowym dla strefy przybrzeżnej, natomiast nerpa obrączkowana (foka obrączkowana) występuje w zimnych wodach północnej części Morza Bałtyckiego na wybrzeżach Szwecji, Finlandii i Estonii. W południowej części akwenu pojawia się sporadycznie. W Polsce jest objęta ochroną gatunkową.

Morświn jest jedynym żyjącym w Morzu Bałtyckim przedstawicielem waleni. Preferuje płytkie wody, migrując wiosną do wód przybrzeżnych, a jesienią do obszarów bardziej oddalonych od brzegu. Liczebność populacji w zachodniej części akwenu szacuje się na 800 do 2000 osobników, a w części wschodniej i środkowej na 100 do 600.

R112Iv15NWni0

Ilustracja przedstawia morświna. Zwierzę znajduje się pod wodą. Ma biały brzuch i granatowy grzbiet.

Morze Bałtyckie (a także inne morza na świecie) nie byłoby w stanie funkcjonować bez roślin i glonów. Duże kompleksy roślin morskich są idealnymi miejscami do ukrycia, rozmnażania się i dorastania nowego pokolenia ryb. Niestety cechy ekosystemu morskiego oraz liczebność i skład gatunkowy populacji roślin i zwierząt ulega znaczącym zmianom wskutek procesów degradacji. Objawia się ona nie tylko zanieczyszczeniem wód i osadów dennych (z czym najczęściej jest kojarzona), ale także rozprzestrzenianiem gatunków inwazyjnych, których źródłem są m.in. wody balastowe statków. Gatunki te stwarzają zagrożenie dla rodzimej fauny i flory, wiele z nich jest bowiem nieużytecznych, a nawet szkodliwych. Zagrożenie dla równowagi ekosystemu Morza Bałtyckiego powoduje również nadmierna eksploatacja stad ryb i trzebież ssaków morskich.

RACrdwhkdcN70

Wykres przedstawia polskie połowy dorsza i połowy ogółem na Morzu Bałtyckim w latach 1955–2018. Połowy dorsza wynosiły w kolejnych latach (w tysiącach ton): 1955 – 35; 1957 – 52; 1959 – 33; 1967 -55; 1971 – 70; 1974 – 49; 1977 – 72; 1978 – 48; 1982 – 130; 1983 – 75; 1985 – 95; 1993 – 15; 1997 - 40; 2008 – 10; 2015 – 20. Połowy ogółem wynosiły w kolejnych latach (w tysiącach ton): 1955 – 60; 1957 – 75; 1964 – 95; 1971 – 145; 1976 – 220; 1997 – 170; 1981 – 230; 1983 – 170; 1985 – 190; 1993 – 105; 1998 – 175; 2002 – 155; 2009 – 95; 2015 – 140.

Duże stężenia zanieczyszczeń w wodzie morskiej (np. metali ciężkich, trwałych związków organicznych) stwarzają ryzyko zatrucia organizmów wodnych, a przez to wpływają negatywnie na liczebność ich populacji. Dotyczy to zwłaszcza gatunków o małej odporności na zmianę jakości wód, które zwykle pełnią pożyteczną funkcję w ekosystemie. Przykładem może być morszczyn pęcherzykowaty i zostera morska, które kilkadziesiąt lat temu porastały całą Zatokę Pucką, tworząc podwodne łąki na głębokości 1‑2 m. Dziś gatunki te występują w nielicznych miejscach akwenu. W dużym stopniu zubaża to ekosystem przybrzeżny. Podwodne łąki będące miejscem życia i żerowania licznych gatunków zwierząt wodnych stabilizują bowiem osady i ograniczają erozję wybrzeża. Powodują także lepsze natlenianie wód przybrzeżnych, poprawiają jakość wody poprzez akumulację zanieczyszczeń (np. metali ciężkich) i nadmiaru składników odżywczych. Ich miejsce zajmują gatunki odporne na zanieczyszczenia.

R113pAsZr5NzC

Ilustracja przedstawia szczątki brunatnic zanieczyszczające duńską plażę. Znajdują się one wzdłuż brzegu.

Spektakularnym przykładem zagrożenia ssaków morskich i spadku liczebności ich populacji wywołanych działalnością człowieka są bałtyckie foki. Przez dziesięciolecia uważane były za szkodniki i z tego powodu intensywnie je tępiono. Populacja nerpy obrączkowanej w Morzu Bałtyckim liczy obecnie od 7 000 do 10 000 osobników, choć jeszcze w XIX wieku była trzydziestokrotnie wyższa.

RTkB9TwrmOFBw

Ilustracja przedstawia fokę - nerpę obrączkowaną. Znajduje się ona na śniegu. Ma szaro białe futerko, ciemniejszy pyszczek oraz małe czarne oczka.

Podobnie z powodu antropopresji ucierpiała szarytka morska (foka szara). Niegdyś gatunek ten występował w całym Morzu Bałtyckim. Szacuje się, że nieco ponad 100 lat temu w Bałtyku żyło ich ok. 100 000. Na skutek masowych polowań populacja szarytki zmniejszyła się w latach 40. XX wieku do ok. 20 000 osobników. W następnej dekadzie wystąpiły zmiany zdrowotne u fok spowodowane zanieczyszczeniem wód Morza Bałtyckiego. Kolejny spadek liczebności do ok. 3 000 osobników nastąpił w latach 70. XX wieku, a zasięg występowania szarytek został ograniczony do południowych i południowo‑wschodnich wybrzeży Szwecji – niewielkie skupiska tych zwierząt liczyły zaledwie kilkadziesiąt osobników.

Dzięki międzynarodowym wysiłkom podjętym w latach 80. XX wieku populacja szarytki w Morzu Bałtyckim sukcesywnie zwiększa swoją liczebność.  Przyczynia się do tego także Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego w Helu, która prowadzi badania mające na celu m.in. restytuowanie szarytki morskiej w Zatoce Gdańskiej. Dzięki temu od kilku lat można obserwować te zwierzęta na polskim wybrzeżu Bałtyku, a ich niewielka kolonia osiedliła się na piaszczystych łachach w ujściu Wisły.  Mimo to status populacji szarytki w Bałtyku nadal jest oceniany jako zły.

R1NLuYccr4WD5

Ilustracja przedstawia fokę – szarytkę morską. Jej głowa wystaje ponad poziom wody. Ma szaro‑białą barwę.

Słownik