Przystępując do rozrodu, gady (Reptilia) rozpoczynają okres godowy. Swoiste, charakterystyczne dla danego gatunku zachowania godowe, tzw. zaloty, prowadzą do kopulacji.

• Samce żółwi (Testudines), aby pobudzić płciowo samice, uderzają w nie swoim pancerzem. Jeśli samica nie jest gotowa do rozmnażania, próbuje uchylić się lub uciec przed samcem.

• Samce jaszczurek (Lacertilia) chwytają mocno samicę szczękami za bok lub kark. Ich zaloty przypominają walkę.

RU8h60vqEGGL0

Zdjęcie przedstawia dwie jaszczurki. Ich podłużne ciała o złotawej barwy poprzecinane są przez cienkie, czarne pasy. Jedna z jaszczurek zaciska szczękę na brzuchu drugiej.

• U węży (Serpentes) samiec owija się wokół samicy i stara się pobudzić ją płciowo rytmicznym drganiem ciała i dotykaniem jej językiem.

R1ZcjDbAuFp3b

Zdjęcie przedstawia parę jaskrawoniebieskich węży o żółto zabarwionej dolnej części ciała. Ich ciała są splecione razem, unoszą się do góry.

• Samce aligatorów amerykańskich (Alligator mississippiensis) próbują zwrócić uwagę samic pokazami godowymi. W trakcie godów samce i samice ocierają się o siebie, krążą wokół siebie i popisują się umiejętnościami pływackimi.

• Krokodyle (Crocodilia) w czasie godów wydają dźwięki, które pomagają odszukać partnera lub odstraszają osobniki wchodzące na ich terytorium.

W okresie godowym wiele gatunków wykazuje dymorfizm płciowydymorfizm płciowydymorfizm płciowy. Przejawia się on zazwyczaj występowaniem odmiennego ubarwienia u samców i samic w wyniku działania hormonów płciowych.

RbKaGIAV88kUP

Zdjęcie przedstawia jaszczurkę. Jej masywne ciało pokrywają ściśle do siebie przylegające łuski. Mają one intensywną, jasnozieloną barwę. Pokryte są ciemnymi, drobnymi plamkami o nieregularnym kształcie.

Gady są zwierzętami rozdzielnopłciowymirozdzielnopłciowośćrozdzielnopłciowymi. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne.

Samce wszystkich gatunków gadów – z wyjątkiem hatterii (Sphenodon) – mają narząd kopulacyjny, który jest wprowadzany do kloaki samicy (u jaszczurek i węży występuje narząd zwany hemipenisemhemipenis (półprącie)hemipenisem). Po dociśnięciu do siebie kloak obojga partnerów następuje przekazanie spermy. Plemniki w drogach rodnych samicy zachowuje swoją żywotność dość długo.

RQ1VLwHOA99Q2

Zdjęcie przedstawia samca oraz samicę jaszczurki zwinki. Ciało samca pokrywają ściśle do siebie przylegające łuski. Mają one intensywną, jasnozieloną barwę. Pokryte są ciemnymi, drobnymi plamkami o nieregularnym kształcie. Podgryza on brzuch samicy, której ciało ma brązowe zabarwienie.

RqmwFDcsr8Sji

Zdjęcie przedstawia samca oraz samicę żółwia w trakcie kopulacji. Samica leży na ziemi, natomiast samiec opierając się na dwóch tylnych kończynach wspina się po stromej skorupie swojej partnerki.

Jaja owodniowejajo owodnioweJaja owodniowe gadów w zależności od gatunku mają róźne rozmiary. U węży i jaszczurek otoczone są mocną, skórzastą osłoną, a u żółwi – osłoną wapienną. Zewnętrzna osłona jaja jest barierą dla wody, ale umożliwia rozwijającemu się zarodkowi wymianę gazową.

Rola błon płodowych:

• owodnia (amnion) zapewnia środowisko płynne (worek wypełniony płynem), w którym rozwija się zarodekzarodekzarodek;

• kosmówka (chorion) pośredniczy w wymianie gazowej;

• omocznia (allantois) powiększa swoje rozmiary w miarę rozwoju zarodka, gromadzi produkty przemiany materii i zapewnia wielokrotne wykorzystanie wody przez zarodek;

• pęcherzyk żółtkowy (vitellus sac) dostarcza substancje niezbędne do wzrostu i rozwoju zarodka.

Tempo rozwoju zarodków zależy od temperatury otoczenia. Rozwój gadów jest prostyrozwój prostyprosty. Oznacza to, że nie występuje u tych zwierząt postać larwalna. Wylęgające się z jaj młode są podobne do osobników dorosłych i zdolne do samodzielnego życia.

Składanie jaj

Węże składają jaja w osłoniętych, wilgotnych miejscach, ponieważ jaja mają tendencję do pobierania wody z otoczenia i pęcznienia. W suchym środowisku przepuszczalna skorupa pozwala wodzie wydostać się, co prowadzi do wyschnięcia jaja. Jaja w skórastej osłonce przypominają woreczek wypełniony lepkim płynem. Skórzasty charakter jaja sprawia, że jest ono trwalsze i mniej podatne na pękanie.

Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus) znosi kilka podłużnych lub owalnych jaj. Na gniazda często wybiera stare dziuple, butwiejące drzewa, opuszczone nory gryzoni, pryzmy trocin, sterty gałęzi lub szczeliny pod kamieniami.

R1OUcNeviiKvz1

Zdjęcie przedstawia kilkanaście białych jaj ułożonych na brązowej, mokrej glebie.

Jaja węży:

• są wydłużone i mniej okrągłe;

• mają tendencję do sklejania się ze sobą.

Żółwie zazwyczaj składają mniej jaj niż węże, a liczba złożonych jaj jest wprost proporcjonalna do wielkości żółwia. Podczas gdy mniejsze gatunki żółwi, takie jak żółw piżmowy (Sternotherus odoratus), składają od 1 do 9 jaj, duże gatunki, takie jak żółw skórzasty (Dermochelys coriace), mogą składać od 400 do 500 jaj w sezonie.

Jaja żółwi są zwykle mniejsze i okrągłe, chociaż niektóre gatunki składają jaja nieco podłużne. Niektóre żółwie jaja są twarde, takie jak jajo ptaka, a niektóre są bardziej skórzaste w dotyku.

R9yjHdIiM2EL6

Zdjęcie przedstawia kilkanaście białych skorupek jaj rozwleczonych w krótkiej odległości od dziury w ziemi, ukrytej pośród traw.

Jaszczurki wybierają na gniazda norki, jamki lub szczeliny. Składają w nich od kilku do kilkunastu skórzastych jaj.

Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) wykopuje norki w piaszczystej ziemi lub wyszukuje szczelin, w których składa od 5 do 16 niewielkich, otoczonych miękkimi, skórzastymi osłonkami jaj.

Jaszczurka zielona (Lacerta viridis) szuka miejsc na gniazdo pod kamieniami. Samodzielnie wykopuje jamkę lub wykorzystuje na gniazda nory gryzoni. Składa ok. 15 jaj.

Gady na ogół nie opiekują się jajami złożonymi w gniazdach. Młode po wykluciu narażone są na ataki drapieżników. Tylko nielicznym udaje się uzyskać dojrzałość płciową.

Węże po złożeniu jaj opuszczają je. Do wyjątków należy kobra królewska (Ophiophagus hannah), która nadzoruje gniazdo, aż do pojawienia się młodych. Para kobry indyjskiej (Naja naja) opiekuje się gniazdem przez cały okres inkubacji jaj.

RkhGXvyDXzMxC

Zdjęcie przedstawia kobrę królewską. Jej górna część ciała jest uniesiona ku górze, prezentując charakterystyczny kołnierz. Jej ciało pokryte jest przez czarne, łezkowate łuski, poprzecinane równomiernie przez jaśniejsze, poprzeczne pasy.

R1WNl1LNoUuuz

Zdjęcie przedstawia samicę węża zbożowego opiekującą się jajami. Jej czerwone ciało pokryte przez charakterystyczne, ciemniejsze łaty owinięte jest wokół kilkunastu jasnych jaj.

Samice krokodyli strzegą gniazd. Opiekują się również młodymi. Istnieją doniesienia, że samce krokodyla nilowego (Crocodylus niloticus) są również zaangażowane w opiekę nad potomstwem. Pilnowanie jaj w gniazdach czy opieka nad młodymi nie zdarza się często u gadów.

RB3BgRDFysR55

Na fotografii widoczny jest dorosły aligator i dwa małe aligatory. Zwierzęta stoją na brzegu zbiornika wodnego.

Gady posiadają szeroką gamę mechanizmów determinujących płeć, większą niż jakakolwiek inna grupa kręgowców. Jako różnorodna grupa zwierząt uosabiają wśród owodniowców zmienność form i mechanizmów determinujących rozrodczość i płeć. Formy obejmują rozdzielnopłciowość oraz partenogenezę, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność. Mechanizmy determinujące płeć to dwie główne kategorie: determinacja płci genotypowej (GSD)genotypowa determinacja płci (GSD)determinacja płci genotypowej (GSD) i  determinacja płci zależna od temperatury (TSD)temperaturowa determinacja płci (TSD)determinacja płci zależna od temperatury (TSD).

W przypadku większości zwierząt płeć jest określana chromosomalnie przez chromosomy płci. Zwierzęta z dwoma różnymi chromosomami płci są płci heterogametycznej, przedstawiciele płci homogametycznej mają dwa takie same chromosomy płci.

Chromosomy płciowe gadów dzielą się na dwa główne typy. Wiele gatunków ma chromosomy płci X i Y. W tym przypadku samice są homozygotyczne, to znaczy mają dwa identyczne chromosomy X, natomiast samce są heterozygotyczne, z jednym chromosomem X i jednym chromosomem Y.

Chromosomy X i Y występują u kilku gatunków żółwi i jaszczurek.

Inne gady, przykładem są wszystkie węże, mają chromosomy płci Z i W. W tym przypadku samce są płcią homozygotyczną (ZZ), a samice płcią heterozygotyczną (ZW).

U gadów na płeć potomstwa mają wpływ również czynniki środowiskowe. Szczególnie istotnym czynnikiem środowiskowym, determinującym płeć gadów jest temperatura.

Obserwuje się trzy wzorce temperaturowej determinacji płci (TSD):

I. samce powstają w niskich temperaturach, samice w ciepłych;

II. samice powstają w chłodnej temperaturze, samce w ciepłych temperaturach;

III. samice powstają w chłodnych i ciepłych temperaturach, samce w temperaturach pośrednich.

Żółwie: zależna od temperatury determinacja płci jest szeroko rozpowszechniona, przeważa wzorzec I, ale kilka gatunków wykazuje wzorzec II.

Krokodyle: wzorzec II TSD jest charakterystyczny dla wszystkich krokodyli.

Hatterie: wykazują wzorzec I TSD.

Łuskonośne: TSD występuje u kilku gatunków, wszystkie trzy wzory są reprezentowane.

Słownik