Przeczytaj
Postmodernizm jest pojęciem wieloznacznym stosowanym w filozofii, literaturoznawstwie czy badaniach nad kulturą. Tendencje postmodernistyczne w kulturze i sztuce pojawiły się już w latach 50. XX wieku. Faktyczny początek nurtu należy jednak sytuować w latach 60. i łączyć z kulturą Stanów Zjednoczonych. Postmodernizm wyraża poczucie, że w sztuce wszystko już było, że niemożliwe jest stworzenie czegoś nowego i oryginalnego. Nie istnieje coś, co można by określić programem postmodernistów. Można natomiast wskazać pewne cechy wspólne charakterystyczne dla ich sztuki.
Architektura
Tendencje postmodernistyczne w architekturze pojawiły się w połowie lat 60. w Stanach Zjednoczonych, a niedługo potem także w Europie. Formy wcześniejszej architektury modernistycznej były proste i pozbawione ozdobników. Architekci tworzący w duchu postmodernistycznym przeciwstawili się tym tendencjom. Bardzo istotne było dla nich połączenie formy z przeznaczeniem budynku. Rozwiązania wybierane przez architektów sprawiały wrażenie absurdalnych, były eklektycznąeklektyczną grą z konwencjąkonwencją. Tworzyli oni projekty pełne ozdobników, bardzo bogate, łączące elementy z różnych, niekiedy zupełnie do siebie niepasujących stylów. Do Polski postmodernizm trafił w latach 80. i obejmował głównie budownictwo sakralne.
Przestrzenie różnicy. Modernizm, postmodernizm i dekonstruktywizm w architekturze (próba definicji)[Architekci postmodernistyczni - przyp. autorki lekcji] domagali się kształtowania architektury jako struktury narracyjnej, czy osiąganiu przez wygląd dzieł wartości metaforycznych, symbolicznych lub poetyckich. W zrealizowanych dziełach przekaz treści miewał charakter niekiedy bardzo jednoznaczny, czego przykładem może być chociażby restauracja rybna w japońskim mieście Kobe, projektu Franka Gehry’ego, która przybrała kształt ogromnej ryby. Tego rodzaju architektoniczne fantazje rezygnowały z właściwej modernistom powagi i elitaryzmu, a stawały się przejawem charakterystycznego dla postmodernistów odwoływania się do gustów zwykłych ludzi. Możliwości architektury postmodernistycznej nie wyczerpywały się na posługiwaniu się prostymi skojarzeniami. Niekiedy odwołania dotyczyły symboli religijnych [...], wzorców architektury dawnej [...] czy regionalnej [...].
Sztuka
Zapowiedź postmodernizmu w sztuce można dostrzec już w latach 50. XX wieku pod postacią takich zjawisk jak konceptualizmkonceptualizm, pop‑artpop‑art, assemblageassemblage czy happeninghappening. Twórcy zaliczani do tych nurtów postulowali sztukę egalitarnąegalitarną w opozycji do elitarnego modernizmu. Tworzyć mógł każdy, zacierała się granica pomiędzy artystą a odbiorcą, co widać właśnie w artystycznych działaniach konceptualnych czy happeningach.
Umasowienie sztuki ma związek z rozwojem takich środków przekazu, jak telewizja i – znacznie później – Internet. Jedną z istotnych cech dzieł postmodernistycznych jest ich reprodukowalność, co określa się także jako kulturę symulakrówsymulakrów. Sztuka już nie tworzy, lecz produkuje, traci ona swe prymarne dawniej zadanie – ukazywanie czegoś nowego. Za sztukę można zatem uznać puszkę zupy pomidorowej autorstwa Andy’ego Warhola czy ustawione na stercie worki ze śmieciami (Gavin Turk, Pile). W sztuce postmodernistycznej nie jest możliwe wskazanie dominanty stylistycznej, można tu raczej mówić o dominujących metacechach, jak eklektyzm, egalitaryzm czy antyindywidualizm. Najważniejszą cechą stylistyczną sztuk postmodernistycznych jest właśnie ich bezstylowość. Często wykorzystywanym zabiegiem jest pastiszpastisz, nawiązywanie do innych dzieł, bezpośrednie wykorzystanie ich elementów w nowym tekście kultury.
Co to jest postmodernizm?[Postmodernistyczna sztuka – przyp. autorki lekcji] rezygnuje z terroru oryginalności i pożądania tego, co nowe, na rzecz swobodnej gry z tradycją, dowolnego mieszania stylów, korzystania pełnymi garściami ze wszystkich wypracowanych dotąd chwytów i technik artystycznych. Podmiotowość artysty przestaje być dla niej podstawowym źródłem twórczości, żywi się ona bowiem samą sobą, nie bojąc się „kanibalizacji wszystkich stylówkanibalizacji wszystkich stylów” i „radykalnego eklektyzmuradykalnego eklektyzmu”. Zrywając z linearną wizją rozwoju traktuje całą swą przeszłość jako wciąż żywą i godną wzięcia pod uwagę. Ignoruje oskarżenia o epigoństwoepigoństwo i wtórność jako typowe dla modernizmu, przywołując dodatkowo konieczność ironii jako filtru, przez który patrzy się na przeszłość i tradycję. [...] pojęcie ironicznej gry nie wolnej od elementów komizmu najlepiej oddaje charakter sztuki postmodernistycznej. I nie jest to jakiś nowy styl, który zostanie w przyszłości zastąpiony innym, to raczej znak wyczerpania się modelu sztuki jako linearnego następstwa stylów, jako ciągłego poszukiwania tego, co absolutnie nowe. Sztuka postmodernistyczna jest wyrazem przekonania, iż model jej uprawiania, zakładający istnienie wciąż nieodkrytych idei artystycznych, technik i chwytów, odszedł w przeszłość. [...]
Sztuka postmodernistyczna rezygnuje z typowych dla sztuki modernistycznej ambicji: poszukiwania prawdy, pomocy w emancypacji jakichś grup społecznych, kreowania jakichś nowych (postępowych) światopoglądów. W tym sensie nie chce już konkurować z nauką czy filozofią. Stara się raczej z nimi flirtować, często żartobliwie, tak jak flirtuje z kulturą masową i kiczem. Wydaje się, iż stara się ona „sprzedać” na dwóch płaszczyznach jednocześnie: na płaszczyźnie wyrafinowanej, erudycyjnej gry z tradycją, której pełne rozszyfrowanie wymaga uruchomienia przez odbiorcę rozległej kompetencji estetycznej, filozoficznej, historycznej, a czasem nawet – naukowej; na płaszczyźnie zmysłowej przyjemności estetycznej, odwołującej się do radości obcowania z opowieścią, intrygą, melodią czy malowidłem. Dlatego też sztuka ta jest programowo wprost nieczysta stylistycznie, eklektyczna, podwójnie kodowana [...]
Literatura
Podobnie jak w przypadku architektury i sztuk wizualnych, najważniejsze cechy literatury postmodernistycznej to eklektyzm, eksponowanie bezsensu świata, przypadkowości ludzkich działań, łączenie w dziele iluzji i rzeczywistości, z którą wiąże się ostentacyjne demonstrowanie literackości dzieła, antymimetyzmantymimetyzm, synkretyzmsynkretyzm kodów oraz intertekstualnośćintertekstualność. Jest to literatura fragmentaryczna, operująca ironiąironią i paradoksemparadoksem. Z przekonania, że niemożliwe jest stworzenie czegoś nowego, wynika nobilitacja cytatu i kryptocytatukryptocytatu. Eksponuje się ludyczny wymiar dzieła – ma ono być głównie grą z czytelnikiem. Za przykład może posłużyć powieść Julio Cortázara Gra w klasy, którą można czytać linearnie lub podążając za wyznaczonym przez autora porządkiem podanym na początku powieści. To czytelnik decyduje, jaki odbiór dzieła wybierze.
Jednym z najpopularniejszych nurtów literatury postmodernistycznej był realizm magicznyrealizm magiczny. Najwybitniejszymi przedstawicielami tego nurtu byli Gabriel Garcia Marquez oraz Jorge Borges. W literaturze polskiej cechy postmodernistyczne odnaleźć można już w latach 30. w twórczości Witolda Gombrowicza, a po II wojnie światowej – u Sławomira Mrożka czy Tadeusza Różewicza.
Postmodernizm dla dzieci. Korespondencja 1982–1985Ponowoczesność byłaby tym, co w ramach nowoczesności przywołuje coś niedającego się przedstawić w samym przedstawianiu; tym, co odżegnuje się od znajdywania pocieszenia w stosownych formach, od konsensukonsensu smaku, który pozwalałby doznawać wspólnie tęsknoty za tym, co niemożliwe; tym, co poszukuje nowych form przedstawiania nie po to, by się nimi bawić, lecz by dać lepiej odczuć, że istnieje coś nie dającego się przedstawić. Postmodernistyczny artysta, pisarz, jest w sytuacji filozofa: tekst, który pisze, dzieło, które realizuje, nie są w zasadzie podporządkowane już ustalonym regułom i nie mogą być oceniane za pomocą sądu stosującego do tego tekstu czy dzieła znane kategorie. Owe reguły i kategorie są tym, czego dzieło czy tekst poszukują. Artysta i pisarz pracują więc bez reguł i po to, żeby ustanowić reguły tego, co dopiero będzie zrobione. Właśnie dlatego dzieło i tekst mają właściwości wydarzenia i właśnie dlatego przychodzą zbyt późno dla ich autora albo - co wychodzi na jedno - ich realizacja zaczyna się zawsze za wcześnie. Ponowoczesność należałoby rozumieć na wzór paradoksuparadoksu czasu przyszłego (post) uprzedniego (modo) futur antérieurfutur antérieur.
Echa postmodernizmu[...] pytanie o to, czy kończy się już czas postmodernizmu, pozostaje zasadne. Odpowiedź na nie byłaby uzasadniona od jakiejś ogólnie przyjętej, a zasadnej definicji zjawiska postmodernizmem zwanego. Tymczasem jedna taka definicja wciąż w gruncie rzeczy nie istnieje, choć co do głównych cech postmodernistyczności zapanowała pewna zgoda. Nie zmienia to faktu, że dysponujemy głównie definicjami cząstkowymi albo ogromnie rozbudowanymi, ogólnymi, nieprecyzyjnymi [...], jak definicja [...] Lyotarda, głosząca, że postmodernizm to stan kultury po przemianach, jakie dokonały się w nauce, literaturze i sztuce, poczynając od przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Jednakże nawet to dość mgliste określenie pozwala przypuszczać, że postmodernizm nie jest jeden, a istnieje w co najmniej trzech postaciach – filozoficznej (gdzie bywa zwany poststrukturalizmempoststrukturalizmem), artystycznej i kulturowej – czy szerzej, cywilizacyjnej – oddziałującej globalnie na zjawiska społeczne. Kluczową odmianą postmodernizmu wydaje się właśnie odmiana trzecia, związana z rozwojem środków masowego przekazu, sieci informacyjnych, fizyki atomowej i subatomowej oraz z przemianami politycznymi i gospodarczymi. Przyjmując, że te przemiany w łonie postmodernizmu zaczęły dokonywać się najwcześniej, można traktować je jako antycypację takich zjawisk w sztuce, jak rozwój antyobiektywistycznejantyobiektywistycznej powieści, zanik hierarchicznej relacji między dziełem a tekstem czy teorią artysty bądź narodziny dekonstrukcjidekonstrukcji i antyhumanizmu w filozofii. Sztuka niejednokrotnie poprzedzała dawniej odkrycia naukowe – w przypadku postmodernizmu mielibyśmy do czynienia z sytuacją odwrotną. W tym sensie coraz jaśniej widać, że dzieła postmodernizmu nie są zawsze antyrealistyczne, jak chcą niektórzy krytycy. Przeciwnie, są raczej hiperrealistyczne, jak w przypadku sztuki mediów (video, sztuka komputerowa), lub też po arystotelesowsku twórczo odzwierciedlają rzeczywistość. Ona to bowiem ulega przemianom na skutek przeobrażeń cywilizacyjnych; ulega także przeobrażeniom nasza percepcja świata.
Postmodernizm we wszystkich swych postaciach kwestionuje [...] idee postępu, uniwersalizmu, systemowości i prawdziwości. Wielu uczonych współczesnych uważa, że rewolucja naukowa i przemysłowa oraz związane z nimi ideały oświeceniowe wytworzyły głęboko zakorzenione a błędne mniemanie co do metody naukowej jako jedynie słusznego podejścia do wiedzy i poznania. [...] Współczesna nauka doprowadziła tymczasem do zasadniczej zmiany poglądów na naturę rzeczywistości i jej niezależności od badawczego aparatu nauki. [...] Uczeni zajmują się przybliżonymi opisami rzeczywistości a nie prawdą. Takie pojęcia, jak absolutny czas i absolutna przestrzeń, podstawowa substancja materialna, ściśle przyczynowy charakter zjawisk fizycznych czy obiektywny opis przyrody nie znajdują zastosowania we współczesnej fizyce [...]. Być może kres postmodernizmowi [...] położy kolejna przemiana paradygmatu nauki czy po prostu jakieś odkrycie badawcze, mogące wpłynąć na sposób widzenia wszechświata i nasze rozumienie jego natury. Na razie jednak postmodernizm kulturowy ma się całkiem nieźle [...].
Cechy sztuki i literatury postmodernistycznej
Słownik
(gr. mī́mēsis 'naśladownictwo') całkowite odejście od naśladowania rzeczywistości
relatywistyczny, subiektywny
(fr.) zbiór gotowych lub stworzonych przez artystę form, zbudowanych z części różnych przedmiotów, odpadów, stanowiący autonomiczną wartość (dzieło sztuki)
zespół poglądów filozoficznych i literackich odnoszących się do wieloznaczności i możliwości różnych odczytań i interpretacji danego tekstu kultury; dekonstrukcjoniści szczególną uwagę zwracali na to, co zostało w dziele pominięte, o czym autor nie powiedział; metoda dekonstrukcji polega na analizie znaczeń i poszukiwaniu elementów dezorganizujących, niepasujących w celu odczytania ukrytych znaczeń
(gr. eklektikós ‘wybierający’) architektura, sztuki plastyczne; termin przejęty z filozofii, oznaczający połączenie w jednym dziele wybranych elementów pochodzących z różnych epok, środowisk artystycznych czy stylów
(fr. égalitaire ‘dążący do równouprawnienia, zrównania’) pogląd społeczno‑polityczny, zakładający przyrodzoną równość wszystkich ludzi i uznający zasadę równości za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego; także oparte na tym poglądzie dążenie do zrównania wszystkich członków społeczeństwa pod względem ekonomicznym i politycznym
naśladowanie wielkich poprzedników lub kontynuowanie nieaktualnych idei
w języku francuskim czas przyszły uprzedni; wyraża najczęściej czynność uprzednią w stosunku do innej czynności przyszłej oraz czynność, która skończy się w określonym momencie, np. Kiedy skończę, będziesz wiedział. O ósmej dzieci już będą spać
(ang. 'wydarzenie’) forma wypowiedzi artystycznej, operująca ciągiem zdarzeń o częściowo zaplanowanej strukturze, otwarta na przypadek i improwizację, dążąca do wciągnięcia widza i uczynienia z niego współtwórcy wydarzenia
powiązania i odniesienia między tekstami polegające np. na naśladowaniu, kontynuowaniu, zmianie istniejących już tekstów literackich
(gr. eirōneía) drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(łac. conceptus ‘myśl’, ‘pojęcie’, ‘wyobrażenie’) kierunek w sztukach plastycznych, w którym akcentuje się sam proces wytwarzania dzieła, pomysłu na nie, idei czy konceptu, która towarzyszyła twórcy
(łac. consensus – zgoda) porozumienie osiągnięte w wyniku dyskusji i kompromisu
(łac. conventio) zespół cech charakterystycznych dla dzieł artystycznych przyjęty przez twórcę
cudze słowa ukryte w przetworzonej formie w utworze innego autora
(gr. palímpsēston /biblíon/ ‘ponownie zeskrobana /księga/’) papirus lub pergamin, na którym zatarto tekst pierwotny i który, dla zaoszczędzenia kosztownego – zwłaszcza we wczesnym średniowieczu – materiału pisarskiego zapisano ponownie
(gr. parádoxos ‘nieoczekiwany’, ‘niewiarygodny’) efektowne i zaskakujące sformułowanie, które zawiera myśl sprzeczną z ogólnie przyjętymi poglądami, dzięki czemu przynosi nieoczekiwaną prawdę
(gr. parōidía od pará – poza, obok, mimo i ōidḗ – pieśń) świadome naśladowanie danego wzorca literackiego (dzieła, stylu, gatunku), polegające na celowym wyostrzeniu jego cech formalno‑stylistycznych oraz zmianie tematycznej i ideowej, prowadzi do efektów zabawnych, satyrycznych lub skłaniających do refleksji czy dyskusji; nieudolne naśladownictwo lub zdeformowana, wypaczona postać czegoś
(fr. < wł. pasticcio ‘pasztet’) odmiana stylizacji; utwór, który powstał w wyniku świadomego podrabiania stylu autora, dzieła lub szkoły literackiej; polega na szczególnym wyeksponowaniu cech typowych dla naśladowanego stylu; może służyć ośmieszeniu lub skrytykowaniu danego sposobu pisania
(fr.) wypowiedź, zwłaszcza lit., będąca ironicznym naśladownictwem cudzego stylu, maskująca szyderstwo i kpinę pozorami uprzejmości i powagi
(ang. sztuka popularna) kierunek w sztuce współczesnej polegający na tworzeniu kompozycji z przedmiotów codziennego użytku, naśladujący styl reklam, komiksów
(łac.) termin upowszechniony na gruncie amerykańskiej wiedzy o literaturze w późnych latach 70., obejmował tendencje zmierzające do nieschematycznego patrzenia na literaturę i literaturoznawstwo; według poststrukturalistów tekst nie ma jednego ustalonego sensu, który zostałby ustalony przez autora – czytelnik konstruuje znaczenie dopiero podczas lektury; reprezentanci poststrukturalizmu występowali także przeciwko tradycyjnemu literaturoznawstwu i systemowemu, naukowemu pisaniu o literaturze
tendencja estetyczna, która skrystalizowała się jako wyrazisty prąd w XX‑wiecznych literaturach europejskich i latynoamerykańskich, łącząc w konstrukcjach przedstawianej rzeczywistości elementy realizmu, fantastyki i groteski z analizami psychiki i podświadomości powieściowych postaci oraz z eksponowaniem symboliki obyczajów, sfery irracjonalnych wierzeń i egzotyki miejscowego folkloru
obraz, zwłaszcza stworzony przez kino lub telewizję, który jest czystą symulacją, pozorującą rzeczywistość albo tworzącą własną rzeczywistość
(gr. synkrētismós ‘połączenie’) łączenie w jednym dziele różnych gatunków literackich