Konsekwencje wyboru systemu wyborczego

Jednym z najważniejszych skutków, jakie dla systemu partyjnegosystem partyjnysystemu partyjnego mają uregulowania związane z wyborami, jest stopień jego fragmentaryzacji. Wiąże się to przede wszystkim z regułami wyborczymi, które uprzywilejowują większe ugrupowania. Przez system wyborczysystem wyborczy system wyborczy można regulować skład parlamentu, wykluczając, marginalizując lub też faworyzując partie o niskim poparciu społecznym. W zależności od wyboru systemu wyborczego albo mamy do czynienia ze sfragmentaryzowanym parlamentem i koniecznością tworzenia koalicji rządowych lub parlamentarnych opartych na kilku ugrupowaniach, albo też powstaje silny rząd, w którym reprezentowana jest tylko jedna partia polityczna. Wynika z tego, że wybór systemu wyborczego ma wpływ zarówno na poziom reprezentatywnościreprezentatywność systemu wyborczegoreprezentatywności poglądów obywateli w parlamencie, jak i na stabilność rządu. Można oczywiście zadać pytanie, który z modeli wyborczych jest bardziej demokratyczny. Ten ze sfragmentaryzowanym parlamentem, w którym uwzględniona jest reprezentacja mniejszości, czy parlament oparty na rywalizacji dwóch partii politycznych, gwarantujący silny rząd, ale w niewielkim stopniu reprezentujący mniejszości.

Inną konsekwencją systemu wyborczego jest siła relacji między deputowanymi a partią polityczną, dzięki poparciu której zostali wybrani. Na siłę związków deputowanych z partią ma też wpływ funkcjonujący w państwie system wyborczy.

RN06EHd31ImGf

Zdjęcie przedstawia zgromadzenie młodych ludzi. Na pierwszym planie widać transparent z napisem: Chcemy działać legalnie.

Wybór systemu wyborczego pozwala zrozumieć kształt systemu partyjnego funkcjonującego w danym państwie oraz jego genezę. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na relacje między ugrupowaniami politycznymi jest wybór formuły wyborczej: proporcjonalnej lub większościowej.

Systemy większościowe

Skutek wprowadzenia systemu większościowego może być dwojaki. Najczęściej wprowadzenie tego modelu systemu wyborczego prowadzi do polaryzacji sceny politycznej i powstania dwupartyjnego systemu, zwłaszcza w perspektywie długookresowej. Przykładem tego modelu mogą być Stany Zjednoczone, gdzie sporadycznie zdarza się uzyskanie mandatów przez kandydatów spoza partii politycznych, głównie niezależnych, którzy z reguły również cieszą się poparciem demokratów lub republikanów. Podobna sytuacja jest obecnie we Francji, gdzie dominują dwa bloki polityczne: lewicowy i prawicowy. Nie działają one jednak w formie zinstytucjonalizowanej. Ważne jest, że ugrupowania niebędące podmiotami w ramach wspomnianych bloków politycznych nie istnieją na parlamentarnej scenie politycznej, mimo uzyskiwanego przez nie poparcia obywateli. W obu wspomnianych państwach funkcjonują różne modele większościowego systemu wyborczego.

RVcvGqtL5CuH51

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz, proste, zwichrzone włosy zaczesane na prawą stronę. Jego oczy są osadzone blisko siebie, a nos wydatny. Mężczyzna ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Wybory większościowe mogą czasami prowadzić do odmiennych skutków dla sceny politycznej, jak miało to miejsce w Wielkiej Brytanii, a wiązało się ze zróżnicowaniem geograficznym. Tradycyjny system dwupartyjny, funkcjonujący w tym państwie od XVII wieku, bywa zakłócany przez poparcie dla liberałów w okręgach nadmorskich i na północy Szkocji. System dwupartyjny może zostać również zakłócony przez poparcie dla partii regionalistycznych, ugrupowania szkockie, ulsterskie i walijskie. W Wielkiej Brytanii funkcjonują jednomandatowe okręgi wyborcze. Nawet przy braku ogólnopaństwowego poparcia dla tych partii na terenie historycznych części Wielkiej Brytanii mogą one zdobywać wiele głosów i wprowadzać do parlamentu licznych deputowanych, którzy mogą zachwiać stabilną sceną polityczną. Najczęściej jednak systemy oparte na formule większościowej preferują ugrupowania duże i silne, gdyż mają one szansę na wygraną w wielu okręgach.

System większości zwykłej

W systemach większości zwykłej obowiązuje reguła: zwycięzca bierze wszystko, mandat przypada tylko jednej osobie w okręgu wyborczym, więc tylko jednej partii politycznej. Dla innych nie zostaje nic. Jeśli przeliczymy koszt mandatu w jednomandatowym okręgu wyborczym, to jest on wysoki, a w takiej sytuacji małe partie nie mają szans. Premiowanie dużych i silnych partii to równocześnie deformacja woli wyborców i skłanianie ich do głosowania „strategicznego”. Oznacza to, że wyborca pragnący głosować na małą partię, z którą jest związany ideowo, ostatecznie głosuje na taką, która ma duże szanse na uzyskanie znaczącej reprezentacji parlamentarnej. W systemie większości zwykłej tylko lokalne partie mogą wprowadzić do parlamentu realną reprezentację. W przypadku partii ogólnokrajowych kształtuje się system dwupartyjny.

System większości bezwzględnej

Podobny wpływ na funkcjonowanie systemu partyjnego mają wybory odbywające się w systemie większości bezwzględnej. W tym systemie decyzje zapadają przeważnie w drugiej turze wyborów. Przechodzą do niej kandydaci spełniający określone kryteria, tzn. w każdym okręgu dwóch kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów. Pochodzą oni z dwóch największych ugrupowań parlamentarnych. W takiej sytuacji między pierwszą a drugą turą wyborów dochodzi do ustaleń między partiami dużymi i tymi, które zdobyły kolejne miejsca w I turze wyborów. Wiadomo wówczas, kto na pewno nie wejdzie do parlamentu, ale nie wiadomo jeszcze, kto wygra. W takiej sytuacji kształtują się porozumienia i koalicje, w których przegrani przerzucają poparcie na jedną z partii, które weszły do II tury. Tego rodzaju koalicje mogą być kontynuowane po stworzeniu rządu.

RRKSVlVksVEa71

Zdjęcie przedstawia dojrzałą kobietę, Jej twarz jest pociągła, widać na niej przy oczach zmarszczki. Kobieta ma krótkie, proste blond włosy. Ubrana jest w żakiet, do którego przypięta jest po prawej stronie niewielka, błękitna różyczka.

W takich układach przed drugą turą ugrupowania mniejsze mogą wpływać na realizowanie programów partii, dzięki której duże ugrupowania mogą kontrolować rząd i realizować swój program polityczny. Bardzo często koalicje wyborcze budowane między dwoma turami wyborów powstają jako wyraz sprzeciwu przeciwko partiom antysystemowym. Dobrym przykładem takich koalicji jest Francja, gdzie do drugiej tury wyborów wszedł skrajnie prawicowy Front Ludowy Marine Le Pen. W drugiej turze nastąpił sojusz największych partii, który skutecznie zmniejszył reprezentację narodowców w parlamencie francuskim. Wynika z tego, że system większości bezwzględnej również ma wpływ na kształtowanie systemu partyjnego, choćby przez marginalizowanie partii skrajnych.

System proporcjonalny

System proporcjonalny opiera się na zasadzie reprezentatywnego rozdziału mandatów, który powinien odzwierciedlać poparcie wyborców. Proporcjonalnie do liczby zdobytych głosów na partię przypada odpowiednia liczba mandatów. Oczywiście, ze względu na niemożność stosowania tej formuły wprost jest kilka sposobów ich przeliczania. W przypadku systemu proporcjonalnego, podobnie jak w systemie większościowym, na wynik wyborów i kształt parlamentu, poza formułą wyborczą, mają także wpływ wielkość i kształt okręgu wyborczego oraz uprawnienia wyborcy.

Dodatkowo rozkład mandatów w parlamencie jest warunkowany przez próg wyborczy i wybraną formułę liczenia głosów. Wysokość progu wyborczego waha się w poszczególnych państwach w granicach 3–10% i może obowiązywać na poziomie całego państwa lub tylko okręgów wyborczych. Bardzo duże znaczenie ma również wielkość okręgu wyborczego.

System proporcjonalny opiera się na wykorzystaniu okręgów wielomandatowych, a to oznacza, że z każdego z nich można wprowadzić do parlamentu kilku deputowanych. Dlatego tak ważna dla kształtu systemu partyjnego jest zastosowana formuła wyborcza. Najbardziej reprezentatywne wyniki poparcia dla partii i największe szanse dla małych partii daje wprowadzenie formuły Hare’a‑Niemeyera. W systemie proporcjonalnym nieco mniejsze znaczenie ma „głosowanie strategiczne”. Przy niskiej klauzuli zaporowej nawet małe partie mają szansę zdobyć reprezentacje w parlamencie, a co za tym idzie, wpływ na decyzje polityczne. Warto jednak pamiętać, że w klasycznym systemie proporcjonalnym najczęściej głosuje się na listy partyjne bez wskazania konkretnego kandydata. Ma to duży wpływ na strategię partii, ponieważ stara się ona promować najlepszych i najbardziej rozpoznawalnych kandydatów lub też karać „niesfornych”, którzy wypowiadają się w mediach niezgodnie z linią partii albo też ich błędne decyzje mogą być obciążeniem dla całego ugrupowania i wpłynąć na jego wynik wyborczy.

Można wywnioskować, że w systemie proporcjonalnym następuje duża fragmentaryzacja sceny politycznej i dominuje system wielopartyjny, ale równie istotne jest, że wybór takiego sposobu wyłaniania parlamentu wpływa na strategiczne działania partii i szukanie partnerów koalicyjnych, których programy będą zbieżne. Konsekwencją takich rozwiązań jest również rosnące znaczenie partii małych, których poparcie może być niezbędne do tworzenia rządu, zmiany praw lub zablokowania niewłaściwych decyzji. Występująca w państwach o proporcjonalnym systemie wyborczym fragmentaryzacja sceny politycznej może być również wynikiem chwiejności elektoratu, który przepływa między ugrupowaniami na skutek błędów rządzących lub populistycznych obietnic. Istnienie systemu wielopartyjnego może również wynikać z rozłamów wewnątrzpartyjnych czy zwiększania się dystansu ideowego między różnymi partiami lub frakcjami w jednym ugrupowaniu. Przyczyn powstawania systemów wielopartyjnych jest na pewno kilka, ale z doświadczeń państw, które przeszły transformację ustrojową, wynika, że jednym z ważniejszych jest sposób wyłaniania parlamentu.

Systemy partyjne w Polsce

Przykładem państwa, w którym można zaobserwować zmiany w systemie partyjnym, będące m.in. wynikiem reform prawa wyborczego, jest Polska. Pierwsze wolne wybory do Sejmu RP i Senatu RP odbyły się w naszym kraju w roku 1991. Obowiązywał w nich wówczas system proporcjonalny i formuła Hare’a‑Niemeyera. Polska została podzielona na 37 okręgów wyborczych, w których można było uzyskać od 2 do 17 mandatów. Wzięło w nich udział 85 komitetów wyborczychkomitet wyborczykomitetów wyborczych reprezentujących 111 ugrupowań, tzn. część ugrupowań tworzyła koalicję i bloki wyborcze. W parlamencie powstały 23 kluby lub koła poselskie i zasiadło 10 posłów niezrzeszonych. Jak wynika z powyższych danych, stworzenie trwałego, koalicyjnego rządu przy tak rozdrobnionym parlamencie okazało się niemożliwe.

R4vK27NMf2pC51

Plakat przedstawiający dojrzałego mężczyznę w kowbojskim stroju, z przypiętą do lewej piersi gwiazdą szeryfa i plakietką Solidarność, napisaną solidarycą. Mężczyzna trzyma w prawej dłoni kartkę z napisem wybory. Za jego plecami widoczny jest duży napis Solidarność. Na dole plakatu widoczny jest napis: W samo południe 4 czerwca 1989.

Doświadczenia pracy w sejmie, którego kadencja została skrócona przez prezydenta Lecha Wałęsę, w 1993 roku doprowadziły do zmian w ordynacji wyborczej. Wybory do sejmu odbyły się wówczas w systemie proporcjonalnym, ale jako sposób podziału mandatów zastosowano formułę D’Hondta. Wprowadzono również klauzule zaporoweklauzula zaporowaklauzule zaporowe na poziomie 5% dla partii, 8% dla koalicji i 7% dla tzw. list krajowych. W rezultacie swoich przedstawicieli do parlamentu wprowadziło 10 komitetów wyborczych. Już ta zmiana ordynacji wyborczej do sejmu spowodowała duże metamorfozy polskiej sceny politycznej. Doprowadziła do zmniejszenia liczby partii reprezentowanych w parlamencie, co ułatwiło budowanie koalicji rządowej. W kolejnych elekcjach do sejmu, np. w 1997 roku, obowiązywał proporcjonalny system wyborczy, a głosy przeliczano na mandaty według formuły D’Hondta. Jedynie w elekcji z 2001 roku zmieniono ją na formułę Sainte‑Laguë. Zmiana ta nie wpłynęła na scenę partyjną, ale uniemożliwiła zwycięskiej partii, tzn. Sojuszowi Lewicy Demokratycznej, objęcie rządów większościowych i wymusiła poszukiwanie koalicjanta, którym stało się Polskie Stronnictwo Ludowe.

W kolejnych elekcjach wrócono do formuły D’Hondta. Można zauważyć, że korzystanie z takiego sposobu przeliczania głosów na mandaty spowodowało zamrożenie polskiej sceny politycznej. W kolejnych elekcjach możemy zaobserwować problem nowych partii, które pojawiają się na scenie politycznej. Tylko nieliczne wyjątki (Ruch Palikota, Nowoczesna) wprowadziły swoich posłów do parlamentu, ale przetrwały jako niezależne partie zaledwie jedną kadencję.

W 2019 roku swoich przedstawicieli do parlamentu wprowadziła Konfederacja, również będąca koalicją różnych ugrupowań skrajnie prawicowych. Jej przyszłość nie jest jeszcze znana. Pewnym odchyleniem od normy były wyniki wyborów z 2015 roku, kiedy mimo uzyskania przez koalicje partii prawicowych, startujących pod szyldem Prawa i Sprawiedliwości, 37,58% głosów, uzyskała ona 51% mandatów w sejmie. Na taki wynik wpłynął sam sposób przeliczania głosów, ale również klauzula zaporowa. Komitet Wyborczy Zjednoczonej Lewicy uzyskał tylko 7,55% głosów, ale ponieważ startował pod szyldem koalicji, nie był brany pod uwagę przy rozdzielaniu mandatów. Takie nadreprezentacje partii zwycięskiej nie zdarzają się jednak często i nie miały one wpływu na kształt polskiego systemu partyjnego.

Podsumowując, w polskich wyborach do sejmu wpływ systemu wyborczego na scenę polityczną mogliśmy zaobserwować na początku transformacji, kiedy zmieniono formułę liczenia głosów i wprowadzono klauzulę zaporową.

Wybory do Senatu RP

Zgodnie z polską konstytucją wybory do senatu są równe, tajne i bezpośrednie. W początkach transformacji ustrojowej w Polsce odbywały się one w okręgach wyborczych, które z niewielkimi zmianami pokrywały się z okręgami wyborczymi w wyborach sejmowych. Oznaczało to wprowadzenie w wyborach senackich systemu większości zwykłej i wielomandatowych okręgów wyborczych. Z każdego z tych okręgów można było dostać od 2 do 4 mandatów senatorskich. Taki sposób wybierania przedstawicieli generował skład senatu z niewielkimi odchyleniami odzwierciedlający układ partyjny w sejmie. Oznaczało to, że większość partii reprezentowanych w Sejmie RP miała również swoich przedstawicieli w Senacie RP. Tylko pierwszy senat, wybrany w 1989 roku w pełni wolnych wyborach, w przeciwieństwie do wyborów sejmowych, miał całkowicie odmienny skład. Powodowało to możliwość blokowania niektórych propozycji ustaw wychodzących z izby niższej parlamentu. W kolejnych elekcjach większość sejmowa znajdowała odzwierciedlenie w większości senackiej, co pomagało w sprawnym uchwalaniu prawa.

Jednomandatowe okręgi wyborcze

Senat przez długi czas chciał uchodzić za izbę zadumy, w której naprawiane są ewentualne błędy wychodzące z sejmu. Zmiana kodeksu wyborczego w styczniu 2011 roku i wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych zmieniły sytuację w senacie. Po wprowadzeniu nowych zasad wyborczych senatorów zaczęto wybierać w 100 okręgach, a z każdego z nich jednego, który uzyskał zwykłą większość głosów. Stosowana jest zasada „zwycięzca bierze wszystko”. Doprowadziło to do obsadzenia senatu wyłącznie przez dwie partie polityczne, a w wyborach 2019 roku obie strony spolaryzowanej sceny politycznej startowały jako nieformalne koalicje i na swoich listach umieszczały przedstawicieli mniejszych ugrupowań.

R8JNlgtpmbmq9

Grafika przedstawia logo Koalicji Europejskiej. Na górze umieszczone są dwie flagi Polska (po lewej stronie) i Unii Europejskiej (po prawej stronie). Poniżej widnieje napis Koalicja Europejska PO, PSL, SLD, .N, Zieloni.

Zmiana sposobu głosowania i wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych znacząco wpłynęły na skład senatu, usuwając z niego małe ugrupowania, nawet te, które mają swoje przedstawicielstwo w sejmie. W kolejnych elekcjach w latach 2011 i 2015 partia, która wygrała wybory i stawała się inicjatorem koalicji wyborczej, miała również bezwzględną większość w senacie. Pozwalało jej to na swobodne realizowanie swojego programu wyborczego. W roku 2011 możliwości te ograniczał tylko koalicjant, w przypadku kadencji w latach 2015–2019 większość prawicowa rządziła samodzielnie. W elekcji 2019 roku doszło do różnic. W senacie większość, choć niewielką, ma opozycja. Powoduje to konieczność szukania porozumienia między dwoma izbami parlamentu.

Słownik