Do najważniejszych przyrodniczych uwarunkowań wpływających na poziom rozwoju rolnictwa należą:

• warunki klimatyczne,

• warunki glebowe,

• warunki wodne,

• ukształtowanie powierzchni.

Warunki środowiska różnią się w zależności od miejsca na Ziemi. Z tego też względu wielkość powierzchni terenów uprawnych nie jest jednolita na całej planecie. Najwięcej obszarów użytkowanych rolniczo znajduje się w średnich szerokościach geograficznych na półkuli północnej. Najbardziej korzystna jest strefa klimatów umiarkowanych. Strefa międzyzwrotnikowa również daje atrakcyjne warunki do uprawy rozmaitych roślin. Znajdujące się w zasięgu klimatu monsunowego Chiny i Indie posiadają ogromne tereny przeznaczone pod różnorodne uprawy.

Poziom rozwoju rolnictwa na świecie jest bardzo zróżnicowany i uzależniony od czynników przyrodniczych i społeczno‑gospodarczych. Im niższy jest ogólny poziom rozwoju państw, tym większą rolę w rozwoju rolnictwa odgrywają czynniki naturalne.

RirkRTfmUpoMC

Na mapie świata zaznaczono kolorem zielonym główne regiony rolnicze: obszary na wschodzie Stanów Zjednoczonych i ma południu Kanady, północny Meksyk, wschodnia i południowa część Brazylii, północne obszary Argentyny, centralna część Chile, znaczna część Europy z wyjątkiem Skandynawii, znacznych obszarów Hiszpanii i Półwyspu Bałkańskiego, pas biegnący w głąb Rosji z zachodu, północne Indie, wschodnie Chiny, Kambodża, północna część Afryki, obszary nad Zatoką Gwinejską, wzdłuż Nilu, obszary na wschodzie kontynentu i na południowym wschodzie.

Do obszarów o szczególnie korzystnych warunkach przyrodniczych dla rozwoju rolnictwa należą:

• Europa – Ukraina, Wielka Nizina Węgierska, Nizina Wołoska, Wyżyna Nadwołżańska, Nizina Padańska, Rów Rodanu, Nizina Francuska,

• Azja – Nizina Mezopotamska, Nizina Indusu, Nizina Chińska, Nizina Mandżurska, Nizina Gangesu,

• Afryka – dolina i delta Nilu,

• Ameryka Północna – Wielkie Równiny, Dolina Kalifornijska,

• Ameryka Południowa – Nizina La Platy, południowo‑zachodnia Wyżyna Brazylijska,

• Australia – południowo‑zachodnia część i Nowa Południowa Walia.

Potencjał rolniczy środowiska na świecie nie jest w pełni eksploatowany. Przy zastosowaniu optymalnych, dostosowanych do warunków przyrodniczych metod uprawy jego wykorzystanie może być znacznie większe. W 2018 roku tylko 36% powierzchni kontynentów użytkowano rolniczo, jedynie w Azji wartość ta osiągnęła 53%. Na pozostałym obszarze rozwój rolnictwa jest niemożliwy lub znacznie utrudniony, głównie ze względu na cechy środowiska przyrodniczego – pokrycie terenu (lasy, bagna, tereny zabudowane), bariery termiczne, wodne i wysokościowe. Są to tereny zbyt suche, zbyt wilgotne, zbyt zimne lub zbyt górzyste, aby mogły być obszarami nadającymi się pod uprawę.

Wpływ czynników przyrodniczych na rozwój rolnictwa

Klimat

Czynnikiem, który najsilniej wpływa na rozwój rolnictwa, zwłaszcza produkcji roślinnej, jest klimat. Istotne znaczenie mają zwłaszcza dwa jego składniki – opady atmosferyczne i temperatura powietrza. Pierwszy decyduje o zaopatrzeniu roślin w wodę, drugi – o termicznych warunkach produkcji biomasy. Oba łącznie odpowiadają za długość okresu wegetacyjnego, czyli czas, kiedy roślinność może się rozwijać ze względu na dostateczną ilość wilgoci i ciepła. Według powszechnie przyjętej zasady do okresu wegetacyjnego wliczają się wszystkie dni, w których średnia dobowa temperatura powietrza wynosi powyżej 5°C przy jednoczesnej dostawie wody.

RdRnTTzdmbZC4

Na mapie Polski zaznaczono długość okresu wegetacyjnego, liczba dni ze średnia temperaturą powyżej 5 stopni Celsjusza. Powyżej 180 dni - rejon Zakopanego - Tatr, północny skrawek województwa warmińsko-mazurskiego. Od 190 do 200 dni centralna część województwa pomorskiego, północna część podlaskiego, północno-wschodnia i centralna część warmińsko-mazurskiego, południe Polski i południowo-zachodnia część województwa dolnośląskiego - rejony górskie. Na pozostałych obszarach Polski północnej, północno-wschodniej, wschodniej dominuje wegetacja od 200 do 210 dni. Na zachód od Warszawy, w rejonie Rzeszowa, Kielc - od 210 do 220 dni. Powyżej 220 dni głównie w rejonie Krakowa, Opola, Wrocławia, Zielonej Góry, Szczecina.

Rośliny uprawne (podobnie jak naturalne) są rozmieszczone na Ziemi w poszczególnych strefach i piętrach wysokościowych. Decydują o tym ich indywidualne wymagania dotyczące warunków cieplnych, świetlnych i wilgotnościowych. Niektóre z nich tolerują większe zróżnicowanie cech klimatycznych i charakteryzują się szerokim zasięgiem przestrzennym obejmującym różne strefy klimatyczne (np. pszenica, ryż, ziemniaki), inne zaś występują w ściśle określonych warunkach (bawełna).

Tam, gdzie w ciągu roku temperatura przekracza 15°C, a rośliny mają stały dostęp do wody, produkcja rolna może trwać przez cały rok. Uprawa nie jest możliwa, jeśli na danym terenie nieustannie panują temperatury ujemne. Jakiekolwiek skrajne warunki klimatyczne będą niekorzystnie wpływały na wielkość i jakość upraw, dlatego rozwój rolnictwa jest utrudniony lub wręcz niemożliwy w strefach klimatu polarnego, zwrotnikowego suchego i gorącego, a także na obszarach górskich.

Gleby

Kolejnym czynnikiem, który wpływa na rozwój rolnictwa, są właściwości fizyczne i chemiczne gleb, m.in.: żyzność i urodzajność gruntu. Cechy te mogą decydować o wielkość produkcji rolnej.

Żyzność gleby definiujemy jako zespół fizycznych, chemicznych i biologicznych właściwości, zapewniający roślinom odpowiednie warunki wzrostu (składniki pokarmowe, wodę i powietrze glebowe). Gleby charakteryzujące się dużą żyznością odznaczają się znacznym poziomem próchniczym, dobrymi warunkami wodnopowietrznymi (nie są ani zbyt suche, ani nadmiernie wilgotne), dużą zasobnością w niezbędne dla roślin składniki mineralne (np. węglan wapnia, związki magnezu, fosforu, potasu i in.) oraz odczynem obojętnym. To właśnie dzięki tym właściwościom uprawiane na nich rośliny dają obfite plony. Najżyźniejsze gleby znaleźć można w deltach i dolinach rzek oraz na Niżu Europejskim aż po Ural, a także na preriach północnoamerykańskich. Wśród typów gleb do najlepszych zaliczamy czarnoziemy, czarnoziemne gleby prerii, niektóre gleby brunatne i wulkaniczne wykształcone na tufach oraz mady.

Urodzajność to z kolei zdolność gleby do zaspokajania potrzeb roślin i wydawania plonu. Nie można jej jednak utożsamiać z żyznością. Jest jej efektem, ale zależy także od czynników zewnętrznych, warunków klimatycznych i stosowanych przez rolnika zabiegów agrotechnicznych i agrochemicznych (regulacja stosunków wodnych, zwiększanie zawartości materii organicznej, stosowanie obornika, siew roślin motylkowych, nawożenie, mechaniczne zabiegi uprawowe itp.). Dlatego zdarza się, że gleby żyzne mogą okazać się nieurodzajne.

RmN4qqMlmMxAN

Na mapie kolorami zaznaczono warunki klimatyczno-glebowe rozwoju rolnictwa. Warunki średnie dla rozwoju rolnictwa na świecie posiadają: w Europie - Niziny: Francuska, Śląska, Węgierska, Rumuńska i Padańska, Wyżyny: Bawarska i Czesko-Morawska, Ukraina i południowo-zachodnia Rosja; w Azji - Niziny: Chińska, Mandżurska i Gangesu, północny Kazachstan i delta Mekongu, Półwysep Indochiński, Malezja, Indonezja; w Afryce - południowe krańce RPA, centralna i zachodnia część (nad Zatoką Gwinejską); w Australii - obrzeża kontynentu z wyjątkiem zachodniego wybrzeża; w Ameryce Północnej - Wielkie Równiny oraz Kalifornia; w Ameryce Południowej - znaczna część kontynentu z wyjątkiem południowych kranców i zachodniego wybrzeża. Dobre warunki dotyczą: południowej części Niziny La Platy oraz południowo-wschodniej części Wyżyny Brazylijskiej, centralny Madagaskar, centralna Ameryka Północna, południowy zachód i centrum Rosji, obszary na wschodzie Azji, północno-wschodnie Indie, środkowa część Półwyspu Indochińskiego. Obszary słabe: zachodnie wybrzeże Ameryki Południowej, północne część i zachodnia Ameryki Północnej, znaczna część Afryki - północna, wschodnia, południowa, centralna i zachodnia Australia, cały Półwysep Arabski, centralna, południowa część Azji, pas biegnący przez środek Rosji z zachodu na wschód, Skandynawia. Obszary uprawne: Nizina La Platy, wschodnie wybrzeże Ameryki Południowej, centralna i wschodnia część Ameryki Północnej, obszary w Europie pokrywające się z warunkami średnimi, wschodnia część Azji, północno-wschodnia część Indii, wschodnia i południowo-wschodnia Australia, RPA, centralna Afryka i zachodnia - nad Zatoką Gwinejską, ale obszar o średnich warunkach jest tylko częściowo wykorzystany pod uprawy. Na mapie zaznaczono północną i południową granicę rolnictwa - przechodzi ona przez północne krańce kontynentów oraz południe Argentyny, a także poniżej Afryki i Australii.

Warunki klimatyczno‑glebowe rozwoju rolnictwa są dość znacznie zróżnicowane. Najbardziej sprzyjające panują w pasie umiarkowanie ciepłym, który jest najintensywniej zagospodarowanym i użytkowanym rolniczo obszarem.

Do gatunków tolerujących niską żyzność gleb należą np. proso i sorgo, częściowo także żyto i owies. Z kolei dużej żyzności wymaga np. pszenica i burak cukrowy.

Warunki wodne

Dla rolnictwa niekorzystny jest zarówno niedobór, jak i nadmiar wody. Przy nadmiarze w glebie pojawia się deficyt tlenu powodujący w większości przypadków gnicie korzeni roślin uprawnych (poza ryżem zalewowym), niedobór zaś wywołuje więdnięcie i zasychanie. O zaopatrzeniu roślin w wodę decyduje przede wszystkim zdolność jej zatrzymywania w glebie przez różne typy utworów (tzw. woda kapilarnaWoda kapilarnawoda kapilarna, którą rośliny pobierają za pomocą korzeni), ich przepuszczalność wpływająca na tempo przesiąkania wód opadowych i głębokość zalegania zwierciadła wód podziemnych. Skłonność do przesychania wykazują gleby piaszczyste, żwirzaste i kamieniste. Nadmiernym uwilgotnieniem charakteryzują się gleby bagienne i mady.

Możliwości rozwoju rolnictwa zależą także od indywidualnych wymagań wodnych poszczególnych gatunków uprawnych. Jęczmień ozimy odznacza się relatywnie niskim zapotrzebowaniem na wodę, może być więc uprawiany na terenach łagodnego jej niedoboru. Natomiast np. uprawy ryżu wymagają ciągłej obecności wody w glebie w okresie wzrostu i plonowania.

Utrzymywanie prawidłowych stosunków wodnych w glebie wymaga często stosowania zabiegów związanych z nawadnianiem i odwadnianiem gruntu, zwanych melioracją. Nadmiar wody siecią kanałów i rowów melioracyjnych odprowadzany jest do rzek lub do morza. Niedobór wody wyrównywany jest dzięki nawadnianiu (deszczowanie, nawadnianie zalewowe, przesiąkowe, podsiąkowe i in.)

Na świecie kraje o największej powierzchni gruntów nawadnianych to Indie, Japonia, Iran, Włochy, Ekwador, Hiszpania, Turcja i Chiny. Zabiegi melioracyjne stosowane są z powodu czynników regionalnych (np. gorący, suchy klimat) lub rodzaju upraw.

R15graOiNw57t

Na mapie świata zaznaczono udział gruntów nawadnianych w poszczególnych krajach świata (w %). Udział gruntów nawadnianych od 20 do 40%: Indie, Japonia. Od 15 do 20%: Iran, Włochy, Grecja, Ekwador. Od 12,5 do 15%: Turcja, Portugalia, Hiszpania. Od 12 do 12,5%: Chiny, Laos. Od 10 do 12%: Dania, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Filipiny, Mołdawia, Dominikana. Od 5 do 7,5%: Stany Zjednoczone, Afganistan, Belgia, Holandia, Nowa Zelandia. Od 2,5 do 5%: Maroko, Algieria, Tunezja, Francja. Od 1 do 2,5%: Kanada, Argentyna, Urugwaj, Kolumbia, Norwegia, Szwecja, Niemcy, Szwajcaria, Austria, Rumunia, Bułgaria, RPA, Sudan. Od zera do 1%: Boliwia, Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia, Białoruś, Ukraina, Czechy, Słowacja, Kazachstan, Pakistan, Australia, Botswana, Etiopia, Niger, Ghana. W pozostałych krajach brak danych.

Rzeźba terenu

Ukształtowanie powierzchni decyduje o możliwości prowadzenia prac polowych, w tym użycia maszyn rolniczych na terenach uprawnych. Najkorzystniejsze warunki panują na terenach równinnych bądź lekko falistych. Niekorzystne dla rozwoju rolnictwa są obszary o dużym nachyleniu stoków sprzyjające wodnej erozji gleb. Rośliny trudno uprawia się także na obszarach krasowych z dużą liczbą wąwozów i głęboko wciętych dolin. Stoki o nachyleniu powyżej 25° można wykorzystywać rolniczo jedynie po uprzednim starasowaniu. Taki zabieg powszechnie stosuje się w Chinach, Japonii, Indiach, Sri Lance, Indonezji oraz w niektórych krajach śródziemnomorskich.

R1MDU9rm4MBcH

Mapa świata przedstawia straty gleby wskutek erozji wodnej (w tonach na hektar w ciągu roku). Najmniejsze straty są na znacznym obszarze Ameryki Południowej, w rejonie Wielkich Równin w Ameryce Północnej, na południowym wschodzie Stanów Zjednoczonych, w centralnej i północno-wschodniej Afryce, na znacznym obszarze Europy Wschodniej, w centrum Rosji, na wschodzie Chin, na Wyżynie Tybetańskiej, na południu Australii, północna i centralna część Kanady. Wartość najwyższa - od 100 do 200 ton na hektar w ciągu roku: to głównie obszary górskie - Andy, Himalaje, Alpy, Kordyliery, północno-wschodnia Azja.

Z punktu widzenia rozwoju rolnictwa ważna jest także wysokość nad poziomem morza. Wpływa ona bowiem na wielkość opadów i temperatury. Im większa wysokość n.p.m., tym wyższa suma opadów, niższa temperatura i ciśnienie, a także mniejsza zawartość tlenu w powietrzu. W miarę wzrostu wysokości pogorszeniu ulegają właściwości gleby, maleje długość okresu wegetacji, obniża się też ilość energii promieniowania słonecznego dostarczanej do powierzchni terenu, co powoduje mniej intensywny rozwój roślin. Pewne znaczenie ma w tym względzie ekspozycja stoku, na półkuli północnej stoki o ekspozycji południowej są na ogół ciepłe i suche, a więc mogą być wykorzystane do upraw roślin ciepłolubnych (winnice).

Ciekawostka

W Polsce w celu kompleksowej oceny wpływu czynników przyrodniczych na rozwój rolnictwa opracowano w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach zintegrowany wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP), bazujący na ocenie jakości i przydatności gleb, stosunków wodnych, rzeźby terenu oraz agroklimatu. Określa on zależności pomiędzy wymienionymi elementami a potencjalną wielkością plonów. Dominujące znaczenie przypisano cechom gleb, pozostałe elementy są traktowane jako drugorzędne. Wagi poszczególnych czynników są odzwierciedleniem ich rangi w kształtowaniu plonu.

Wskaźnik cząstkowy	Zakres punktów
Jakość i przydatność rolnicza gleb	18–95
Agroklimat	1–15
Rzeźba terenu	0–5
Stosunki wodne	0,5–5
Razem WWRPP	19,5–120

RzVeL4zavD9G0

Na mapie Polski przedstawiono rolniczą przestrzeń produkcyjną. Powyżej 72,5 punktu wschodnia i centralna część województwa dolnośląskiego, południowa, zachodnia i północna część opolskiego, północna część małopolskiego, centralna część podkarpackiego, południe lubelskiego, północna część warmińsko-mazurskiego, północno-wschodnia i południowa kujawsko-pomorskiego, wschodnia część pomorskiego, południowo-zachodnia część zachodniopomorskiego, południe województwa wielkopolskiego. Obszary od 66 do 72,5 punktu są w sąsiedztwie wymienionych obszarów. Na pozostałych obszarach Polski rolnicza przestrzeń produkcyjna wynosi od 52 do 66 punktów oraz poniżej lub równe 52 punktów. Poniżej lub równe 52 punkty to głównie rejony górskie, znaczna część województwa pomorskiego, północna część mazowieckiego, północno-zachodnie i południowo-wschodnie tereny w województwie wielkopolskim, południe województwa warmińsko-mazurskiego, północne, wschodnie i zachodnie tereny podlaskiego.

Słownik