Przeczytaj
Nauka o duszyduszy jest jedną z najważniejszych części filozofii Platona. Jeśli chodzi o naturę duszy, to składa się ona z trzech elementów. Najważniejszy z nich to rozsądek – odpowiada za poznawcze funkcje duszy, bo według Platona tylko dusza jest w stanie poznać to, co istnieje naprawdę – samo piękno, samo dobro, sprawiedliwość i im podobne. Dwa pozostałe elementy pośredniczą między boskim pierwiastkiem w człowieku, rozumem, a ciałem – to wyższa popędliwość oraz niższa pożądliwość, które funkcjonują w sferze tego, co zmysłowe.
W etyceetyce Platona każdej z części duszy przyporządkowana została właściwa jej cnotacnota: rozumowi – mądrość, popędliwości – męstwo, a pożądliwości – umiarkowanie. By każda część mogła właściwie działać, w duszy jako takiej panować musi ład. Cnotą, która wprowadza ład w duszy, jest sprawiedliwość. Tak pojęta dusza posłużyła Platonowi do sformułowania etycznej koncepcji czterech cnót oraz do rozwinięcia problematyki eschatologicznejeschatologicznej oraz epistemologicznejepistemologicznej.
Dusza jako czynnik życia
Czy dusza sama powstaje, czy raczej jest wieczna? Czy może umrzeć czy jest nieśmiertelna?
Fajdros[…] Naprzód więc naturę duszy, zarówno boskiej, jak i ludzkiej, rozpatrzmy, przyjrzyjmy się jej stanom biernym i czynnym, a prawdę zobaczymy. […] Wszelka dusza jest nieśmiertelna. Bo co się wiecznie rusza, nie umiera. Tylko to, co inne rzeczy porusza, a samo skądinąd ruch bierze, mając koniec ruchu, ma też i koniec życia. Jedynie tylko to, co samo siebie porusza, jako iż samo siebie nie opuści, nigdy się poruszać nie przestaje, ale jest dla wszystkich innych rzeczy, którym ruch nadaje, ruchu tego źródłem i początkiem. A początek nie ma chwili narodzin. Z niego się rodzić musi wszystko, co się tylko rodzi, ale on sam z niczego. Przecież gdyby się rodził z czegoś, nie byłby początkiem. A skoro jest nie zrodzony, musi też być i niezniszczalny. Bo gdyby początek zginął, to aniby już on sam z czegokolwiek, aniby nic z niego nie powstało, skoro wszystko się musi z niego rodzić. Tak więc początkiem ruchu jest to, co samo siebie porusza. A to ani ginąć, ani się rodzić nie może, boby się całe niebo i wszystko stworzenie zwaliło i stanęło, a nie miałoby skąd znowu ruchu nabrać i przyjść na świat. Skoro się tedy pokazuje, że nieśmiertelne jest to, co samo siebie porusza, wolno powiedzieć zupełnie śmiało, że to właśnie jest istota i pojęcie duszy. Bo każde ciało, które ruch bierze z zewnątrz, jest bezduszne, martwe, a które z wnętrza, samo z siebie, to ma duszę, bo taka jest natura duszy. Jeżeli tak jest rzeczywiście, że niczym innym nie jest to, co porusza samo siebie, jak tylko duszą, to z konieczności dusza będzie nie zrodzoną i nieśmiertelną. […]
Źródło: Platon, Fajdros, [w:] tegoż, Dialogi, tłum. W. Witwicki, Gdańsk 2000, s. 16.
Eschatologia. Preegzystencja duszy i metempsychoza
Czy dusza istnieje niezależnie od ciała, a jeśli tak, to kim jest człowiek – byt złożony z ciała i duszy? Co dzieje się z duszą przed narodzinami i po śmierci człowieka? Dlaczego dusza w ogóle łączy się z materią?
Fajdros[…] Dusza w ogóle włada nad tym, co bezduszne, i po całym świecie wędruje, rodząc się tu w tej, a tam w innej postaci. A że doskonała jest i skrzydlata, więc po niebie lata i całym światem włada, i gospodaruje w nim jak u siebie w domu. A jeśli pióra straci, spada, aż coś stałego napotka, uchwyci i zamieszka tam, ciało ziemskie na siebie wziąwszy, które teraz, niby samo z siebie, poruszać się zaczyna dzięki jej sile i nazwę otrzymuje wszelkiej istoty żywej. Taki kompleks duszy i ciała nazywa się śmiertelnikiem. […] Przyrodzoną mają skrzydła siłę, to, co ciężkie, podnosić w górę, w niebo, gdzie bogów rodzina mieszka. Żadne ciało nie ma w sobie tyle boskiego pierwiastka, co skrzydła. A boski pierwiastek – to piękno, dobro, rozum i wszystkie tym podobne rzeczy. Takim pokarmem się żywią i z niego rosną najszybciej pióra duszy, a od bezeceństwa i zła marnieją i nikną. […]
Źródło: Platon, Fajdros, [w:] tegoż, Dialogi, tłum. W. Witwicki, Gdańsk 2000, s. 16.
Metempsychoza
Fajdros[…] A oto prawo Konieczności: jeśli która dusza, za bogiem w ślad idąc, zobaczy coś ze świata prawdy, nic się jej stać nic może aż do następnego obiegu, i jeśliby to zawsze potrafiła, nigdy żadnej szkody nie poniesie. Ale jeśli nic zdoła dociągnąć do szczytu i nic nie zobaczy, a przypadkiem jakimś napije się niepamięci i złością się ciężką napełni, a ociężała pióra straci i na ziemię spadnie, nic wolno jej wtedy wejść w żaden organizm zwierzęcy przy tych pierwszych narodzinach; prawo nakazuje, żeby ta, co najwięcej zobaczy, weszła w zarodek człowieka, który będzie filozofem albo będzie oddany pięknu, Muzom jakimś lub miłości, a druga w ciało króla, który praw słucha, wojownika lub władcy, trzecia w polityka, gospodarza, wielkiego przedsiębiorcy, czwarta wejdzie w zapalonego gimnastyka albo jakiegoś lekarza, piątej żywiołem będą wróżby i misteria, szóstej żywot przypadnie twórcy lub naśladowcy, siódmej rzemiosło lub rola, ósma to będzie sofista lub mówca ludowy, dziewiąta – tyran. Takie dusze po trzecim okresie tysiącletnim, jeśli trzy razy z kolei taki żywot wybrały, dostają pióra na nowo i w trzytysięcznym roku odlatują. A inne, kiedy pierwszy żywot ukończą, idą na sąd. A po sądzie jedne do więzień podziemnych idą karę odbywać, a inne, lżejsze po wyroku, odchodzą w jakieś miejsce wszechświata, gdzie pędzą żywot taki, na jaki w ludzkiej postaci zasłużyły. A po tysiącu lat przychodzą jedne i drugie ciągnąć losy i wybierać nowe życie. A wybiera każda takie, jakie chce. Tam i w zwierzęce ciało dusza człowieka przechodzi, a ze zwierzęcia, które kiedyś było człowiekiem, znowu w człowieka wstępuje. Ale ta, która nigdy prawdy nie oglądała, nigdy do tej nie przyjdzie postaci. […]
Źródło: Platon, Fajdros, [w:] tegoż, Dialogi, tłum. W. Witwicki, Gdańsk 2000, s. 17–18.
Dusza jako podmiot poznania
Fajdros[…] Miejsce to, w którym istnieją [idee[idee] zajmuje nie ubrana w barwy, ani w kształty, ani w słowa istota istotnie istniejąca, którą sam jeden tylko rozum, duszy kierownik, oglądać może. Naokoło niej świat przedmiotów prawdziwej wiedzy. A że boski umysł rozumem się karmi i najczystszą wiedzą, a podobnie umysł każdej duszy, która chce przyjmować to, co jej odpowiada, przeto każda się radością napełnia, kiedy byt od czasu do czasu zobaczy, widokiem prawdy się karmi i rozradowuje, aż ją obręcz drogi znowu na to samo miejsce przyniesie. A podczas tego obiegu ogląda sprawiedliwość samą, ogląda władzę nad sobą, ogląda wiedzę nie tę, która się z wolna tworzyć musi, a jest różna o różnych rzeczach, które my dziś bytami nazywamy, ale wiedzę rzeczywiście istniejącą, o tym, co jest istotnym bytem. I inne, tak samo istotne byty ogląda, a tym się nakarmiwszy, z powrotem się w głąb wszechświata zanurza i do domu wraca. […]
Źródło: Platon, Fajdros, [w:] tegoż, Dialogi, tłum. W. Witwicki, Gdańsk 2000, s. 17.
Anamneza
Skąd człowiek posiada wrodzoną wiedzę o pojęciach ogólnych?
Fajdros[…] Bo człowiek musi rozumieć pojęcia rodzajów, kiedy rozumowanie od wielu spostrzeżeń rozpoczyna, a potem je myślą w jedno zbiera. A to jest przypominanie sobie tego, co niegdyś oglądała nasza dusza, kiedy z bogiem wędrowała i nie patrzyła nawet na to, co my dziś rzeczywistością nazywamy, kiedy wychylała głowę w sferę bytu istotnego. Toteż słusznie jedynie tylko dusza filozofa ma skrzydła. Bo jej pamięć zawsze wedle sił do tego się zwraca, co nawet bogu boskości użycza. Człowiek, który w takich przypomnieniach żyje jak należy i doskonałych zawsze święceń dostępuje, tylko on jeden istotnie doskonałym się staje. A że o ludzkich sprawach zapomina, a z tym, co boskie, obcuje, gani go wielu jako narwańca, ale że bóg w nim mieszka, o tym nie wiedzą ci, których jest wielu. […]
Źródło: Platon, Fajdros, [w:] tegoż, Dialogi, tłum. W. Witwicki, Gdańsk 2000, s. 18.
Słownik
(gr. allegoreo – mówić coś innego) motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma ukryte znaczenie dodatkowe, pozostawione domyślności czytelnika lub wyjaśnione przez autora; znaczenie to, zwane alegorycznym, jest połączone ze znaczeniem dosłownym zwykle w sposób umowny, mający oparcie w tradycji literackiej, kulturalnej, religijnej; sens alegorii jest ściśle określony i ustalony konwencjonalnie (w przeciwieństwie do symbolu)
(gr. anamnezis – przypomnienie) przypominanie sobie przez duszę idei, które oglądała przed połączeniem się z ciałem człowieka
(gr. arete – dzielność, sprawność) pierwotnie „dzielność”, „odwaga” wojownika; w sensie etycznym – zespół cech uważanych za najwyższe dobro człowieka
termin pojawiający się zarówno w filozofii, jak i w teologii oraz doktrynach religijnych; jako termin filozoficzny, dusza definiowana była na wiele sposobów; do najogólniejszej definicji duszy można zaliczyć następujące elementy: 1) jest bytem; 2) w przeciwieństwie do ciał postrzeganych za pomocą zmysłów jest niewidzialna; 3) w przeciwieństwie do obiektów materialnych jest niematerialna; 4) w przeciwieństwie do ciała jest nieśmiertelna; 5) w przeciwieństwie do materii jest czynnikiem życia w przyrodzie, podmiotem wszelkich czynności życiowych
(gr. episteme – wiedza, umiejętność, zrozumienie + logos – nauka, myśl) dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach ludzkiego poznania
(gr. eschatos – ostateczny + logos – nauka) doktryna o charakterze religijnym lub filozoficznym dotycząca kresu istnienia świata oraz pośmiertnych losów człowieka
(gr. ethikos (logos) – moralność, etyka) nauka o moralności, która jest ogółem ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej (zbiorowości, klasie lub grupie społecznej, środowisku) w określonej epoce
(gr. hýlē – materia, zō ḗ – życie) pogląd ontologiczny mówiący, że materia obdarzona jest życiem
(gr. idéa – to, co widoczne, kształt, wyobrażenie, postać) jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, ze względu na swą historyczność i ilość zastosowań bardzo złożone w definiowaniu; do filozofii wprowadził je Platon, aby określić to, co inteligibilne, a więc niedostępne poznaniu zmysłowemu, a odkrywane jedynie przez rozum, tzn. racjonalny namysł nad światem, o którym pouczają nas zmysły; w dualizmie platońskim przeciwstawiana zmysłowej materii, z której (na wzór wiecznych idei) powstają zniszczalne rzeczy jednostkowe
(fr. préexistence, pre – przed + existence – istnienie) wiara w istnienie ludzkiej duszy przed powstaniem ciała