Poezja socrealistyczna nie miała tak szczegółowych wytycznych jak proza od roku 1949. Stawiano przede wszystkim na współudział poetów w życiu społecznym, zrozumienie dla humanistycznych ideałów socjalizmu oraz kształtowanie odpowiednich postaw obywatelskich. Sztuka w narodowej formie miała przedstawiać socjalistyczną treść. Poezja szybko przeszła przemianę w kierunku wierszy silnie upolitycznionych i związanych z afirmowaniemafirmowanieafirmowaniem rzeczywistości socjalistycznej. Proces ten przyspieszyły możliwości szybkiego debiutu i kariery literackiej dla młodych twórców trzymających się wytycznych oraz ostra cenzura przypadająca na lata 1949‑1956. W tym czasie pilnie realizowano założenia tzw. socrealizmu, czyli realizmu socjalistycznego. Nakazywały one odwzorowywanie rzeczywistości zgodnie z założeniami marksizmu oraz koncepcją głoszoną przez partię. Literatura przestała być opisem indywidualnych doznań i doświadczeń. Przedstawiano w niej to, co typowe oraz codzienność kolektywu. Skutkowało to schematyzmem - opisywane postaci, uczucia i zdarzenia były przewidywalne i „papierowe”, pozbawione indywidualizmu oraz psychologicznej głębi. Z klasyki wzięto jedynie gatunki literackie. Poeci pisali ody na cześć przywódców rewolucji, panegiryki sławiące partię, pamflety i paszkwile na reakcjonistów i imperialistów, a po śmierci Stalina - lamenty i treny. Nie były to dokonania twórcze, czyli przetwarzające dany gatunek i wzbogacające tradycję poetycką (jak np. cykl trenów Jana Kochanowskiego), a jedynie odtwórcze - realizujące określony schemat, zgodnie z przyjętymi założeniami. Cenzura odrzucała poetykę dekadentyzmu i naturalizmu, co związane było z obawą, że wiersze utrzymane w tych konwencjach mogłyby obnażać słabości nowego systemu. A ten kreowano na idealny.

Motywy poezji socrealistycznej

W utworach związanych ze Związkiem Sowieckim sławiono nie tylko znane postaci, np. Józefa Stalina, ale równie często odnoszono się do partyjnej koncepcji rzeczywistości. Tematy czerpano z życia codziennego, a wręcz z nagłówków artykułów prasowych. Dlatego też często pojawiały się wiersze dotyczące np. użyźniania terenu, regulowania biegu rzek czy przekształcania przyrody w myśl socjalistycznego tworzenia nowej rzeczywistości. Tematem głównym pozostawał Związek Sowiecki oraz jego zasługi dla Polski Ludowej:

R11N6YQi0KVs0

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma ciemne włosy, gęste wąsy. Trzyma w prawej ręce kartkę papieru. Przemawia.

Utwory związane z ojczyzną oraz partią robotniczą

Pojęcia narodu i ojczyzny zostały zideologizowane i trwale połączone z partią (wyraz ten szybko zaczęto zapisywać wyłącznie wielką literą). Jeśli w wierszu pojawia się miłość czy szczęście, to muszą być one powiązane nie tyle z samą Polską (Ludową), ile przede wszystkim z partią robotniczą. To ona jest gwarantem świetlanej przyszłości:

Utwory krytyczne wobec „reakcjonistów”

Poezja socrealistyczna mocno realizowała wyraźny podział na „swoich” i  „wrogów”. W ramach wdrażania w życie hasła „kto nie z nami, ten przeciwko nam” - poeci nierzadko pisali o emigrantach jako o zdrajcach narodu czy sprzedawczykach. Szczególnie często utwory takie powstawały tuż po emigracji Czesława Miłosza do Francji w 1951 roku. Poetę nazywano w nich dezerterem, a nawet zdrajcą ojczyzny, stawiano w pozycji wroga. Jednym z takich wierszy jest Poemat dla zdrajcy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, w którym padają słowa:

RMxGCwfSTiSiw

Szkic przedstawia twarz starszego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, są na niej liczne zmarszczki i bruzdy. Mężczyzna ma krótkie włosy i krzaczaste brwi.

Codzienność Polski i wróg klasowy

Poeci zajmowali się także aktualnymi zagadnieniami społeczno‑politycznymi, czyli np. odbudową państwa, kolektywizacją wsikolektywizacja wsikolektywizacją wsi, walką o pokój, postępowymi wydarzeniami kulturalnymi czy walką z tzw. wrogiem klasowym. Ten ostatni temat był szczególnie zalecany przez polityków. Wróg klasowy to przeciwnik socjalizmu. Mógł być jawny jako agent obcego wywiadu, albo – częściej – ukryty, wewnętrzny. Żył wśród praworządnych obywateli i jego jedynym celem było sabotowanie wielkich socjalistycznych planów produkcyjnych. Wróg klasowy był zatem antagonistąantagonistaantagonistą idealnym, uosobieniem zła, które mogło czaić się za każdym rogiem:

Piewcy Stalina

Ważną częścią polskiej poezji socrealistycznej są panegiryki na cześć Józefa Stalina. Poeci pisali utwory pochwalne na jego cześć już w latach 40., ale to dopiero rok 1949 był szczególny, ze względu na 70. urodziny przywódcy rewolucji. Z tej okazji powstał nawet specjalny tomik poezji, zatytułowany Strofy o Stalinie. Wiersze poetów polskich. Wśród licznych utworów z tego zbioru szczególnie wyróżnia się Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego. Do dziś uwagę zwracają wysokie walory artystyczne tego liryku. Poeta przytacza w nim cytat z książki Karola Marksa Walki klasowe we Francji od 1848 do 1850 – „Rewolucja – parowóz dziejów” – i przedstawia Józefa Stalina jako „Maszynistę” rewolucji. Metafora ta ma pokazywać, że działania bohatera wiersza są tak samo przełomowe jak wynalazek lokomotywy parowej w XIX wieku. Rewolucja, niczym kolej, miała objąć swym zasięgiem cały świat i dokonać trwałych przemian społecznych. Broniewski stosuje porównania, dzięki którym na zasadzie kontrastu zestawia reguły starego świata (przed rewolucją komunistyczną) z nową rzeczywistością. Zestawienie to służy idealizacji dzieła Stalina (jako przywódcy socjalizmu). Wiersz jest panegirykiem jednocześnie na cześć rewolucji i jej wodza – obecne są w nim apostrofy do upersonifikowanej „Rewolucji” oraz liczne powtórzenia nazwiska jej bohatera. W obrazie lirycznym Broniewskiego można mówić zarówno o kulcie jednostki, jak i deifikacji. Poeta odnosi się także do rocznicy urodzin wodza:

Lirykę o Stalinie można podzielić na dwa okresy:

• pochwalny - lata 1949‑1953, okres panegiryków i ód na cześć przywódcy rewolucji;

• lamentacyjny - po śmierci Józefa Stalina w marcu 1953 roku, utwory żałobne - treny, epicedia i lamenty.

W wierszach żałobnych poeci chętnie wzorowali się na tekstach oficjalnego komunikatu partyjnego, który brzmiał: przestało bić serce współbojownika i genialnego kontynuatora dzieła Lenina (cyt. za: T. Wilkoń, Polska poezja socrealistyczna w latach 1949‑1955, Gliwice 1992, s. 65.). Przetwarzali go najczęściej na zasadzie negacji, podkreślając, że myśl Stalina jest wciąż żywa. Włodzimierz Boruński w wierszu Serce twoje bić nie przestało wprost pisał, że:

Utwory żałobne po śmierci Józefa Stalina często miały formę antycznego trenu składającego się ze stałych części: pochwała cnót zmarłego, podkreślenie poniesionej straty, żal, pocieszenie i upomnienie. W wierszu Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Umarł Stalin śmierć przywódcy opłakują ludzie i wszystkie rzeki na globie ziemskim, w tym Wisła, która „broczy jak otwarta rana” - hiperbola ta ma ukazywać ogrom straty dla całego świata. Pocieszenie i upomnienie zaś przybiera formę przestrogi dla wroga, któremu kolektyw, mimo bólu i żalu, nie da się już „pożywić” na sobie. To jednocześnie wezwanie do kontynuowania idei socjalizmu. Żałoba po śmierci komunistycznego przywódcy w liryce polskiej zakończyła się trzy lata po śmierci Stalina, czyli wraz z nastąpieniem tzw. odwilży, która zapoczątkowała nowe prądy w prozie i poezji.

Słownik