Ujęcie partii politycznych w ramy prawne

Ujęcie partii politycznychpartia politycznapartii politycznych w ramy prawne nastąpiło dopiero w XX wieku. Wcześniejsze wzmianki w powszechnie obowiązujących aktach w odniesieniu do partii politycznych miały charakter odosobniony, a ustawodawca wprowadzał jedynie zakaz działalności stronnictw, tłumacząc taki stan szkodliwością działania organizacji, które miały dzielić opinię publiczną oraz wprowadzały zamieszanie w życiu publicznym. Wolność tworzenia partii politycznych obecnie deklarują ustawy zasadnicze, np. RFN, Hiszpanii, Portugalii, Włoch czy Polski. Ustawa zasadnicza RFN w art. 21 deklaruje, iż zakładanie partii jest wolne. Podobnie Konstytucja Hiszpanii w art. 6 głosi, iż ich tworzenie i działalność są wolne w ramach konstytucji i ustawy, Konstytucja Portugalii w art. 47 wolność zrzeszania sięzrzeszeniezrzeszania się obejmuje prawo do tworzenia i przynależności do stronnictw i partii politycznych oraz Konstytucja Republiki Włoskiej w art. 49 wszyscy obywatele mają prawo swobodnego zrzeszania się w partie. Pluralizm polityczny znalazł się również w artykule 11 Konstytucji RP.

Instytucjonalizacja w Polsce

W Polsce początki prawnej instytucjonalizacji sięgają drugiej połowy XIX wieku. Pierwsze regulacje dotyczące stowarzyszeń, związków zawodowych i partii powstały w prawie zaborców. W zaborze austriackim była to ustawa z 15 listopada 1867 r. O prawie stowarzyszeń (Dz.U. państwa austriackiego Nr 134), w zaborze pruskim kwestię regulowała ustawa z 19 kwietnia 1908 r. o stowarzyszeniach (Dz.U. Rzeszy Niemieckiej, s. 151), w zaborze rosyjskim do najważniejszych aktów określających stan prawny stronnictw należał ukaz z 4/17 marca 1906 r. Przepisy tymczasowe o stowarzyszeniach i związkach (Zwód Prawa Cesarstwa Rosyjskiego, t. I, cz. I., red. 1906 r.) – wcześniejsze regulacje odnosiły się do zakazu działania tego typu regulacji.

R10CGyAglMuno
Delegaci Polskiej Partii Socjalistycznej na kongres II Międzynarodówki, Londyn 1896. Siedzą od lewej: Ignacy Mościcki, Bolesław Jędrzejowski, Józef Piłsudski, Aleksander Dębski. Stoją: Bolesław Miklaszewski, Witold Jodko-Narkiewicz.
Źródło: domena publiczna.

II RP nie wprowadziła znamiennych uregulowań w tym zakresie, najważniejszym aktem tego okresu jest Rozporządzenie Prezydenta RP z 27 października 1932 r. Prawo o stowarzyszeniach.

W 1944 r. Prawo o stowarzyszeniach z 1932 r. uznane zostało za niemające zastosowania wobec sześciu partii reprezentowanych w KRN. Do partii nie objętych prawem należały: Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Robotnicza, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Pracy. Podstawą tej decyzji były ustalenia rozmów moskiewskich poprzedzających utworzenie 28 VI 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem tych partii. Prezydium KRN złożyło oświadczenie o niecelowości tworzenia dalszych stronnictw. W ten sposób demokratyczny system partyjny przestał istnieć na wiele lat. Takie unormowanie stało się faktem za sprawą okólnika Ministra Administracji Publicznej z 24 stycznia 1946 r. (Dz.Urz. MAP nr 1). Kwestia prawna partii stanowiących podstawę polityczną w KRN aż do 1976 r. regulowana była aktami normatywnymi o charakterze szczegółowym, nierzadko niskiej rangi.

Nowelizacja konstytucji z 10 lutego 1976 r. wprowadzała art. 3 – zapis, który z jednej strony przyznawał partii komunistycznej (PZPR) rolę kierowniczą (w art. 3 określano ją jako rolę przewodnią), z drugiej zaś, stwierdzając fakt istnienia ugrupowań sojuszniczych (satelickich) w postaci ZSL i SD, odmawiał zarazem tym partiom samodzielności i przekreślał jednocześnie zasadę równości. Przepis ten przesądził o tym, iż istotę wzajemnych stosunków PZPR z ZSL i SD ma cechować współdziałanie, a jednocześnie wyznaczał PZPR dominującą pozycję i rolę w ustroju politycznym państwa. Uznanie prawa opozycji politycznej do legalnego działania, nowa ustawa o stowarzyszeniach, demokratyzacja zasad wybierania ciał przedstawicielskich to główne elementy obrad Okrągłego Stołu.

Partie polityczne w Polsce po okresie PRL

Wraz z rodzącą się w Polsce demokracją elity polityczne skierowały uwagę na problem partii politycznych i uregulowania ich stanu prawnego. 28 lipca 1990 roku, po licznych debatach, uchwalono pierwszą w historii III Rzeczypospolitej Polskiej ustawę o partiach politycznych.

Ustawa powstała wskutek kompromisu politycznego oraz obaw byłych opozycjonistów. Uważa się, iż uchwalona ustawa sprostała oczekiwaniom w kwestii ustalenia swobodnych ram prawnych dla restytucjirestytucjarestytucji partii – odtworzenia życia partyjnego. Na ustawę złożyło się tylko 8 artykułów, dzięki czemu miała ona charakter ogólny, co służyło nieraz różnym interpretacjom.

R4hi8dkI6b7sh
Ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku (Dz.U. nr 54, poz. 312) Normowała zasady tworzenia, działalności, finansowania i rozwiązania partii. W kwestii tworzenia partii ustawa z 1990 roku zapewniała swobodne tworzenie partii, zgodne z systemem ewidencyjnym. W myśl ustawy w Polsce mogły działać partie zarejestrowane (zgłoszone do ewidencji) oraz niezarejestrowane (niezgłoszone do ewidencji).

Partie niezarejestrowane, mimo braku możliwości uzyskania osobowości prawnej, były organizacjami legalnymi, pozbawionymi jednak niektórych korzyści, np. możliwości otwarcia konta bankowego, zawarcia na własny rachunek umowy najmu lokali itp., co wpływało negatywnie na ich działalność. Wiele z nich działało lokalnie, nie miało charakteru ogólnopaństwowego. Były one odpowiedzią na funkcjonujący w okresie PRL system partii hegemonicznej, która regulowała działalność i program partii satelickich i nie dopuszczała funkcjonowania opozycji.

W celu uzyskania osobowości prawnej, na podstawie ustawy o partiach politycznych, partia taka musiała być zgłoszona do ewidencjiewidencjaewidencji prowadzonej przez Sąd Wojewódzki w Warszawie. Zgłoszenie – właściwe pod względem formalnym – wystarczało do uzyskania osobowości prawnej. Wydanie poświadczenia zgłoszenia miało jedynie charakter dowodowy, przy czym sąd nie miał podstaw, aby odmówić wydania takiego dokumentu.

W ustawie nie przewidziano trybu postępowania sądu po otrzymaniu zgłoszenia, niejasny okazał się także sposób prowadzenia ewidencji. Ustawodawca nie uznał za stosowne sam uregulować tych kwestii – ale i nie przekazał delegacji dla ich uregulowania rządowi czy ministrowi sprawiedliwości. Po okresie obowiązywania ustawy okazało się, iż w ewidencji Sądu Wojewódzkiego w Warszawie znalazła się znaczna liczba partii, w tym partii słabych oraz organizacji partyjnych, które okazały się fikcyjne. Wymagania formalno‑prawne, które partie powinny spełniać, aby uzyskać rejestrację, ustawa określała w dość wąskim zakresie i nie były one trudne do spełnienia.

W myśl art. 4 ust. 2 zgłoszenie powinno zawierać nazwę i siedzibę partii oraz sposób wyłaniania organu upoważnionego do reprezentowania partii przy czynnościach prawnych. Zgłoszenie mogło zawierać także wzór symbolu partii, który wraz z jej nazwą pozostawał pod ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych (art. 3).

Wśród dokumentów zgłoszeniowych powinny się znaleźć również imiona, nazwiska i adresy oraz podpisy co najmniej 15 osób mających pełną zdolność do czynności prawnych. Zgłoszenia dokonywały osobiście trzy osoby spośród wymienionych, przyjmując odpowiedzialność za prawdziwość informacji w nim zawartych (art. 4 ust. 3). Art. 4 stwarzał sporo problemów. Nie ma wątpliwości, że partia uzyskiwała, w myśl ustawy z 28 lipca 1990 roku, osobowość prawną wraz z chwilą zgłoszenia do ewidencji z mocy samego prawa.

R1aN3lwLArPOA
Przedstawiciele PPPP – Polskiej Partii Przyjaciół Piwa działającej w latach 1990–1993, a założonej przez satyryka Janusza Rewińskiego (na zdjęciu po prawej). Partia ta po wyborach parlamentarnych w 1991 zajmowała 16 miejsc w sejmie.
Źródło: domena publiczna.

Na 74. posiedzeniu sejmu, 29 lutego 1996 roku, przedstawiono dwa projekty ustawy o partiach politycznych.

R4VwTvMNfarci
Pierwszy projekt Był próbą całościowej zmiany ustawy o partiach politycznych, zgłosili go posłowie z Klubu Parlamentarnego Polskiego Stronnictwa Ludowego., Kolejny projekt zakładał jedynie nowelizację obowiązującej ustawy z 1990 roku, został opracowany przez posłów Unii Pracy. Ostatecznie, po wielu dyskusjach 27 czerwca 1997 roku Sejm II kadencji uchwalił nową ustawę o partiach politycznych (Dz.U. nr 98, poz. 604). Uważa się, iż ustawa z 1997 r. jest aktem kompleksowo regulującym podstawy tworzenia, funkcjonowania i likwidacji partii politycznych.

Ostatecznie, po wielu dyskusjach, 27 czerwca 1997 roku Sejm II kadencji uchwalił nową ustawę o partiach politycznych (Dz.U. nr 98, poz. 604). Uważa się, iż ustawa z 1997 r. jest aktem kompleksowo regulującym podstawy tworzenia, funkcjonowania i likwidacji partii politycznych.

Wskaźniki instytucjonalizacji

Instytucjonalizacja partii politycznych prowadzi do zmian w jej strukturach – przedmiotem analizy może być np. zmiana lidera lub przewodniczącego partii. Dla oceny stabilizacji życia politycznego istotna jest reakcja partii na ten proces.

Rfju9bMukAgJ1
Prezentacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R14OYq8Aj8LG81
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]instytucjonalizacja „przez lidera”[/]Elementy należące do kategorii [bold]instytucjonalizacja „przez lidera”[/]Nazwa kategorii: partia polityczna powstaje wokół konkretnej osoby, która nadaje kształt jej programowi i jest czynnikiem jednoczącym jej członków Nazwa kategorii: stabilność partii i jej relewancję determinuje zaufanie członków do lidera oraz jego pozycja na scenie politycznejNazwa kategorii: w Polsce przykłady takich partii to Ruch Palikota, Kukuz 15., .Nowoczesna R. PertuNazwa kategorii: partie takie uzyskują wystarcza- jące poparcie wyborców, aby zaistnieć w parla- mencie, ale każdy błąd lidera zmniejsza ich stabilność i może doprowadzić do elimi- nacji partii ze sceny politycznej, a jej zwolennicy przenoszą swoje poparcie na inne ugrupowanieKoniec elementów należących do kategorii [bold]instytucjonalizacja „przez lidera”[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

ewidencja
ewidencja

wykaz, spis dotyczący np. zatrudnienia czy obrotów; ewidencja jest wykazem ilościowym, wartościowym lub asortymentowym

partia polityczna
partia polityczna

inaczej stronnictwo (z łac. pars – część) – dobrowolna organizacja społeczna o określonym programie politycznym, mająca na celu jego realizację przez zdobycie i sprawowanie władzy lub wywieranie na nią wpływu

restytucja
restytucja

przywrócenie czemuś dawnego stanu

zrzeszenie
zrzeszenie

organizacja skupiająca ludzi jednego zawodu lub mających wspólny cel