RIdePZgqNZUm41

Ilustracja przedstawia kartę księgi w języku łacińskim.

Samo słowo kosmos (gr. κkappaόσsigmaμmuοomicronς) oznacza tyle, co porządek, i w takim właśnie kontekście było ono używane przez antycznych Greków. Postrzegali oni świat (czy szerzej – wszechświat) jako harmonijną jedność, czyli właśnie jako kosmos, i rozważali dwie kwestie: co jest podstawą tego porządku (jaki jest główny budulec świata) i na czym polegają uporządkowane procesy, jakie w nim odkrywamy (mechanizmy, jakimi się rządzi).

Te dwa zagadnienia pojawiły się już w filozofii jońskiej, która dotyczyła physis (gr. φphiύσsigmaιiotaς), czyli przyrody. W ich obrębie możemy wyróżnić dwa zagadnienia: kosmogoniękosmogoniakosmogonię i kosmologiękosmologiakosmologię. Pierwsza dotyczy początku kosmosu, czyli tego, w jaki sposób powstał otaczający nas świat. Druga bada zaś sposób, w jaki nasz świat funkcjonuje. W myśl tego podziału możemy stwierdzić, że w niniejszej lekcji zajmiemy się trzema kosmogoniami: kosmogonią mitologiczną, kosmogonią filozoficzną i kosmogonią teologiczną.

R1So35HF9f3C41

Ilustracja przedstawia zadrukowaną tekstem kartę w języku łacińskim.

W potocznym znaczeniu mitologia jest po prostu zbiorem mitów, jakie wytworzyła dana kultura antyczna. Są one zawsze wzajemnie powiązane i wespół tworzą spójny światopogląd. Mitologia tworzy więc zamknięty obraz świata wraz z opisem jego początku, sił nadprzyrodzonych, a także roli, jaką ma do odegrania człowiek. W znaczeniu naukowym mitologia jest nauką, która zajmuje się kompletowaniem, analizowaniem i interpretowaniem mitów.

RUOJnY2QFW6Sg1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę w długiej szacie i z założonym czepkiem na głowie. Opiera się o laskę. Ma gęstą brodę z wąsami oraz zmarszczki na twarzy.

Mitologia jest immanentnym dorobkiem każdej kultury. Każdą kulturę tworzył ogół ludzi zamieszkujących dane terytorium, odznaczające się unikalną topografią, klimatem, biosferą. Ludzie ci starali się za pomocą mitów wyjaśnić zjawiska, które przekraczały ich możliwości poznawcze. W ten sposób powstawały proste wierzenia, takie jak animizm (uduchowienie zwierząt, roślin i przedmiotów), animatyzm (wiara w moce nadprzyrodzone), kult przodków (zazwyczaj rozumianych jako duchy opiekuńcze).

Wraz z rozwojem i postępem technicznym dana ludność zaczynała myśleć coraz bardziej abstrakcyjnie – abstrahować pewne cechy ludzkie i zwierzęce, aby przydawać je wymyślonym istotom doskonalszym od siebie. Tak powstawały wizje bogów, demonów, duchów i innych, spersonifikowanych sił nadprzyrodzonych. Wraz z rozwojem mitologicznego światopoglądu pojawiało się w końcu pytanie o początek świata, a wszystkie jego opisy – niezależnie od kultury – posiadały pewien zestaw cech wspólnych. Należą do nich przede wszystkim:

Dla każdej mitologii jest czymś wręcz oczywistym, że przed nastaniem świata nie istniała próżnia czy pustka. W mitologii skandynawskiej istniał świat bezkresnego lodu, w słowiańskiej – światło i bezkresny ocean, zaś w greckiej – chaos (który możemy przyrównać do nieuporządkowanej materii).

Niezależnie od mitologii człowiek nie jest istotą odwieczną, co oznacza, że w którymś momencie dziejowym musiał pojawić się na świecie. Każdorazowo jego zaistnienie jest związane ze świadomą lub z nieświadomą działalnością boga, bogów (niezależnie jakimi określeniami względem tych istot posługuje się dany mit genezy świata).

Bogowie, czy inaczej nazywani twórcy świata i człowieka, zawsze noszą cechy typowo ludzkie, pomimo tego, że są opisywani jako istoty niemal pod każdym względem doskonalsze.

Mitologia zawsze była dziełem człowieka, to właśnie człowiekowi miała tłumaczyć świat i z tych powodu przyznawała mu specjalne miejsce na świecie.

Niezależnie od tego, czy mitologia zakłada, że świat ulega stopniowej degeneracji (Grecy), czy kiedyś dobiegnie kresu (Skandynawowie), czy że jest niezmienny (Słowianie), prawa, jakimi się rządzi, zaistniały w momencie jego stworzenia i nie podlegają zmianom.

R1NMjFXzlCw2S

Zdjęcie przedstawia błękitny ocean i bezchmurne niebo.

RCISXvRhiOXPx1

Obraz przedstawia półnagiego starca, który siedzi w słońcu. Ma długie, siwe włosy oraz gęstą brodę z wąsami. Pochyla się. W ręku trzyma złoty cyrkiel.

Filozofia powstała na skutek wyczerpania się mitologicznego opisu rzeczywistości. Gdy mitologia przestała spełniać intelektualne potrzeby Greków, postanowili oni badać rzeczywistość w sposób empiryczny i racjonalny. Dzięki zainicjowanej w ten sposób filozofii powstały z czasem wszystkie nauki, także te, które wciąż badają kwestię początku wszechświata. Jednak w czasach antycznych, gdy te zagadnienia dopiero co poddano racjonalnemu namysłowi, kosmogonia filozoficzna stanęła przed nie lada wyzwaniem. W jaki bowiem sposób określić i opisać moment i przebieg powstania świata bez wikłania się w obowiązujące, choć nigdy niezweryfikowane wierzenia?

Na tak postawione pytanie można odpowiedzieć kolokwialnie: ile głosów w sporze, tyle pomysłów. Jeszcze w czasach jońskiej filozofii przyrody kwestia była o tyle łatwa, że jej przedstawiciele szukali tylko archearchearche, a więc zasady czy prazasady, dzięki której zaistniał świat i która podtrzymuje jego trwanie oraz życie na nim. Jednak wraz z rozwojem filozofii, kiedy przeszła ona do głębszej analizy mechanizmów, jakimi rządzi się rzeczywistość, kwestia niepomiernie się skomplikowała. Jak się zdaje, wszystkie różnice, jakie objawiły się wtedy w koncepcjach filozoficznych, najprościej ukazać dzięki zestawieniu dwóch skrajnie różnych nurtów: atomizmuatomizmatomizmu i idealizmuidealizmidealizmu.

R1dDL3NGrJJAF1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są liczne, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma zapadnięte oczy. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Jeśli mówimy o finityzmie świata, to mamy na myśli, że jest on skończony czasowo (kiedyś powstał i będzie miał swój koniec), jeśli o infinityzmie – zakładamy jego nieskończoność (jest odwieczny i nie ma granic).

Atomiści pokroju Demokryta, a potem Epikura, byli infinitystami. Świat był dla nich nieskończony, a zatem zagadnienie kosmogonii nie występuje w ich koncepcjach. Inaczej Platon, dla którego świat powstał, gdy boski Rzemieślnik (Demiurg) tchnął niematerialne, odwieczne i niezniszczalne idee w bezkształtną materię, dzięki czemu powstały wszystkie przedmioty zniszczalne, z których składa się rzeczywistość. Później zaś tchnął dusze (we wszystkim podobne do idei) w materialne ciała, tworząc ogół ludzi. Na koniec zaś nadał światu kształt idealny (kulisty) i wniknął w jego istotę.

RO2nyaiwAjTEZ1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Jego twarz jest owalna, oczy głęboko osadzone, czoło wysokie. Mężczyzna ma krótkie włosy, gęstą brodę i wąsy. Rzeźba ma lekko utrącony nos.

Zagadnienie budulca świata nieodzownie kojarzy się z kwestią tego, jakie siły spajają materię i wyznaczają relacje pomiędzy jej elementarnymi cząstkami. Atomiści nigdy nie poradzili sobie z tym zagadnieniem w sposób ostateczny – tłumaczenie zjawisk na zasadzie łączenia się atomów i zmiany ich ułożenia nie zostało ukazane w sposób zadowalający. Atomy nie mają przecież świadomości czy woli do łączenia się w wielkie, złożone struktury, a przecież żadnych nadnaturalnych i niematerialnych sił, które by do tego prowadziły, naturalistyczna wizja świata nie opisywała. Zupełnie inaczej było w koncepcji platońskiej, w myśl której relacje fizyczne i matematyczne również stanowią rodzaj niematerialnych idei, które są odpowiedzialne za proporcje, relacje i zmiany zachodzące w świecie. A zostały one do niego wprowadzone wraz ze stworzeniem całej rzeczywistości.

Jak się zatem zdaje, koncepcje antynaturalistyczne (jak idealizm) zdecydowanie konsekwentniej tłumaczyły funkcjonowanie świata. Dokładnie opisywały jego początek, wszystkie zjawiska i procesy, jakie w nim zachodzą. Koncepcja naturalistyczna (jak atomizm) nie była w stanie osiągnąć tak wyrafinowanego opisu rzeczywistości. Pomijając pierwszy okres filozofii, a więc jońską filozofię przyrody, naturalistyczne ujmowanie rzeczywistości nie było w stanie konsekwentnie jej wytłumaczyć.

R1JoSeQZkU2aA1

Ilustracja przedstawia cyfrę zero.

Niezależnie od przyjmowanego stanowiska wszystkie greckie ujęcia świata i jego ewentualnego początku zgodnie podzielają jedną zasadę, która brzmi: nic nie powstaje z niczego. Nawet w koncepcjach kosmogonicznych jasno widzimy, że przed stworzeniem świata nie istniała próżnia czy nicość. Filozofowie jońscy, którzy jedynie wskazywali arche, uważali je za odwieczne. W koncepcji Talesa świat wyłonił się z wody, co oznacza, że istniała ona przed jego zaistnieniem. Nawet u antynaturalisty Platona istnienie Demiurga, a także chaotycznej materii i odwiecznych idei, poprzedza istnienie świata.

Mówiąc o kosmogonii teologicznej, mamy oczywiście na myśli tę starotestamentową, będącą podwaliną wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Religie Wschodu zasadniczo pozostają poza naszym zainteresowaniem, gdyż nie są przedmiotem teologii i zasadniczo nie ma w nich rozróżnienia na religię, filozofię i naukę moralną.

R1AUedIDdgaNw

Ilustracja przedstawia leżącego nagiego mężczyznę, który sięga ręką w kierunku palca starszego mężczyzny. Starszy mężczyzna ma siwą brodę oraz długie włosy, ma założoną przewiewną szatę. Unosi się w powietrzu, wokół niego znajdują się nagie postaci.

O powstaniu świata pouczają nas dwa fragmenty Księgi Rodzaju. Pierwszy relacjonuje stworzenia świata przez Boga w sześć dni (Rdz 1,1–2,4a), zaś drugi opisuje jego relacje względem człowieka i całości stworzenia (Rdz 2,4‑25). Zgodnie z jej treścią Bóg stworzył kolejno:

• Dnia pierwszego – światłość, którą oddzielił od ciemności.

• Dnia drugiego – sklepienie niebieskie, oddzielające wody dolne od górnych.

• Dnia trzeciego – ląd wraz z roślinnością.

• Dnia czwartego – Słońce, Księżyc i ciała niebieskie.

• Dnia piątego – zwierzęta wodne i podniebne.

• Dnia szóstego – zwierzęta lądowe oraz człowieka. Co godne podkreślenia, starotestamentowa kosmogonia jest przykładem kreacji zupełnie przeciwnej do tej z wyobrażeń filozofów greckich. Bowiem tak jak Grecy pozostawali wierni zasadzie ex nihilo nihilex nihilo nihilex nihilo nihil, tak zapis z Księgi Rodzaju wskazuje, że Stwórca powołał do istnienia swe dzieło na zasadzie creatio ex nihilocreatio ex nihilocreatio ex nihilo, czyli kreacji z nicości.

Oznacza to, że przed zaistnieniem świata istniał jedynie On sam. Zgodnie z twierdzeniami niektórych teologów, jak św. Augustyn, pytanie o to, co robił Bóg przed stworzeniem świata, jest pytaniem bezzasadnym. Bóg jest bowiem wieczny, zaś czas pojawia się dopiero wraz z zaistnieniem świata, którego przemiany odmierzają jego upływ.

Słownik