Stare i nowe

Najbardziej znaczące impulsy oświeceniowe docierały do Polski z Francji oraz Niemiec. Oświecenie w polskiej sztuce i architekturze możemy podzielić na co najmniej dwie fazy: pierwszą był okres od 1760 do 1775 r., gdy założenia typowe dla pierwszej połowy stulecia łączono z nowymi trendami. Wtedy tworzyli jeszcze artyści aktywni w czasie panowania Augusta III Sasa, a barok i rokoko przechodziły stopniowo w klasycyzm. Drugi okres to już rozkwit klasycyzmuklasycyzmklasycyzmu, przypadający na lata 1776–1792.

W architekturze połączenie cech charakterystycznych dla baroku i rokoka oraz nowego stylu widać szczególnie w wyglądzie budynków, których budowa rozpoczęła się ok. połowy XVIII w. i trwała przez kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Są to m.in. kościoły Wizytek w Warszawie i św. Marii Magdaleny w Przemyślu oraz kamienica Prażmowskich w Warszawie czy pałac Eustachego Potockiego w Radzyniu Podlaskim (w galerii interaktywnej poniżej).

RwQoykPLcr3oBPałac Eustachego Potockiego w Radzyniu Podlaskim, 1748‑1759, domena publiczna. Zwróć uwagę na bogate zdobienia fasady, charakterystyczne dla wychodzących z mody baroku i rokoka, oraz symetrię typową dla klasycyzmu w bryle budynku i rozkładzie okien.

Fotografia przedstawiająca Pałac Eustachego Potockiego w Radzyniu Podlaskim. Widoczne są bogate zdobienia fasady budynku. Budynek jest bardzo symetryczny, wieże po bokach są usytuowane w tych samych miejscach. Również okna są bardzo symetrycznie rozłożone. Przed budynkiem znajduje się ogród. Po bokach budynku znajdują się dwie wieże ze strzelistymi kopułami. Nad wejściem do budynku znajduje się rzeźba.

R1eIiZJhpr3CB

Fotografia przedstawiająca Kamienicę Prażmowskich w Warszawie. Kamienica ma symetrycznie rozłożone okna, balkony i zdobienia. Widoczne są ornamenty roślinne, czerwona dachówka i jasna cegła. W centralnej części budynku, na dachu znajdują się rzeźby z motywem roślinnym. Również wokół okien zamieszczone są freski z motywem roślin.

R1HRbuYsXhfPu

Ilustracja barwna przedstawiająca Kościół Wizytek w Warszawie, 1754–1763. Kościół jest zbudowany symetrycznie, posiada rzeźby i liczne, wysokie kolumny. Na szczytach kolumn znajdują się rzeźby postaci. Na samym szczycie dachu znajduj się złoty krzyż. Również na ścianach budynku zamieszczono rzeźby postaci świętych.

RsydOSLlQCg2q

Fotografia przedstawiająca Kościół św. Marii Magdaleny w Przemyślu, 1754–1778. Budynek ma ciemną elewację. Jest zbudowany symetrycznie. Front zdobią dwie wieże zwieńczone krzyżami.

R1AQjgW5gZWiu

Fotografia przedstawiająca Kościół pijarów w Warszawie, dziś Katedra Polowa Wojska Polskiego, 1758–1769. Budynek ma jasną elewację i strzeliste dwie wieże zakończone krzyżami. Na dachu znajduje się maszt z flagą Polski.

Ożywienie w budownictwie

W drugiej połowie XVIII w. znacznie zwiększyła się liczba mieszkańców miast i doszło do ich rozbudowy. Proces ten widoczny był szczególnie w Warszawie, której populacja z 25 tys. w połowie wieku osiągnęła 100 tys. pod koniec XVIII stulecia. Powstawały tu nowe budynki użyteczności publicznej, takie jak ratusz czy siedziby urzędów, a także kamienice oraz pałace magnatów i (mniej liczne) bogatych mieszczan. W założeniach projektów rozpoczętych w latach 70. i później dominował klasycyzm. Kilka przykładów można obejrzeć w galerii poniżej.

RDn50OBIFHX9b

Fotografia przedstawiająca Pałac Raczyńskich w Rogalinie, 1768–1776. Jest to zespół pałacowo‑parkowy zbudowany w stylu późnobarokowym. Prostokątne były budynku wypełnione są bardzo licznymi oknami. Przed wejściem znajdują się niewielkie schody. Nad wejściem balkon. Dach z czerwonej cegły. Na samym szczycie dachu znajduje się rzeźba postaci męskiej.

RhUG0EKA6oKAm

Stara fotografia przedstawiająca Pałac bankiera Piotra Teppera w Warszawie, 1774, dziś nieistniejący. Budynek przypomina kamienicę, stoi przy ulicy. Nad bramą powiewa polska flaga.

RYKkHdtic7qww

Fotografia przedstawiająca Kamienicę Roeslera i Hurtiga w Warszawie. Budynek ma różową elewację, jest połączony bliźniaczo z innym budynkiem. Stoi bezpośrednio przy placu, po którym przechadzają się ludzie.

Rw17TT9wO50Fx

Fotografia przedstawiająca Pałac Prymasowski w Warszawie. Pałac jest bogato zdobiony, posiada kolumny przy wejściu i płaskorzeźby na elewacji. Przed nim znajduje się niewielki trawnik.

R1a11uGk8CVIz

Fotografia przedstawiająca Ratusz w Lesznie. Budynek prostokątny ma w środkowej części wieżę z dzwonem i zegarem. Wieża ma strzelistą kopułę.

Rqci7dzl8fJ5f

Fotografia przedstawiająca Pałac Jabłonowskich w Kocku. Przed wejściem znajduje się duży, zadbany ogród, w którym rosną krzewy i przystrzyżony żywopłot. Budynek ma kształt prostokątny i jasną elewację. Po bokach budynku biegną kolumny, do kolejnych budynków. Dach z zielonej dachówki.

RLSV11dO9KzNXWnętrze pałacu Jabłonowskich w Kocku, 1779

Fotografia przedstawiająca wnętrze pałacu Jabłonowskich w Kocku. Widać obszerne, kamienne schody i poboczne filary, na ścianie wisi ogromne lustro.

RRMnvNtTA6Jyh

Fotografia przedstawiająca Pałac Działyńskich w Poznaniu Na budynku widoczne są liczne płaskorzeźby oraz rzeźby, sceny z życia mieszczan. Widoczne są grupy ludzi, powozy, konie, ale też zwierzęta. Na szczycie budynku rzeźba ptaka. Nieco niżej, dwie postacie półleżące, które grają na trąbce.

R2L2dXOgSUgUx

Fotografia przedstawiająca Kościół św. Anny w Warszawie. Kościół jest bogato zdobiony, posiada kolumny przed wejściem, rzeźby i płaskorzeźby.

RMb9NZOBVindp

Fotografia przedstawiająca Kościół parafialny Wniebowzięcia Marii w Kocku, 1779–1782. Przed wejściem sześć kolumn podpierających dach, na którym widnieje zegar. Z tyłu widać wieżę.

Jak rozpoznać klasycyzm?

Moda na budowle i ogrody w stylu klasycystycznym przybyła do Polski z Francji. W planach architektonicznych i wystroju wnętrz można było zauważyć też wpływy angielskie. W budownictwie pałacowym pojawił się wówczas tzw. palladianizmpalladianizmpalladianizm, polegający na naśladownictwie twórczości późnorenesansowego włoskiego architekta Andrei Palladia. Styl ten charakteryzowały symetria, kolumnowe portykiportykportyki i elewacje bocznych galerii.

Podobnie jak w innych krajach europejskich w Polsce inspirowano się antykiem. Było to szczególnie widoczne po tym, jak w 1748 r. odkryto we Włoszech ruiny Pompejów. Odtąd nowo powstające budynki oraz te poddawane przebudowie wzorowano na budowlach rzymskich i greckich. Osoby z wyższych warstw społecznych otaczały się autentyczną lub imitowaną starożytną ceramiką. We wnętrzach dominowały jasne kolory (często biel) oraz lustra.

Pod koniec XVIII w. w architekturze i sztuce uwidocznił się sentymentalizmsentymentalizmsentymentalizm. Był on zanegowaniem klasycystycznych przekonań o ładzie i harmonii świata, podkreślając rolę natury, pierwotnej prostoty oraz uczuciowości. Popularnością cieszyły się ogrody typu angielskiego, które w odróżnieniu od uporządkowanych i symetrycznych ogrodów francuskich miały być naturalne, pełne różnych rodzajów roślin, strumieni, grot, wiejskich chat czy niewielkich pawilonów. Stawiano w nich sztuczne ruiny, greckie i rzymskie świątynie. Tak o tej modzie pisał w swoich Dziennikach pruski hrabia von Lehndorff:

Dwór szlachecki

W omawianym okresie szlachta średnia często budowała dwory wzorowane na pałacach arystokracji. Przeważnie drewniane, były one ozdabiane kolumnami i tympanonamitympanontympanonami. Miały mansardowe dachydach mansardowymansardowe dachy, jak na zachodzie Europy, lub typowo polskie – o równych połaciach (przykłady na ilustracjach poniżej).

R13jjpZoQKODX

Grafika przedstawiająca makietę dachu mansardowego. Jest to siedmiokątna bryła. Dach jest dwupłaszczyznowy, na pierwszej płaszczyźnie o niewielkim spadzie, na drugiej o bardzo dużym.

RHWLTD4VKpPRH

Grafika przedstawiająca makietę dachu polskiego. Jest to dach czterospadowy, składającym się z dwóch części. Jedna jest nasadzona na drugą tworząc wrażenie dwóch niezależnych dachów.

R1MRmR35UXZMR

Fotografia przedstawiająca Dwór szlachecki w Ożarowie. Drewniany domek zbudowany symetrycznie, z licznymi spadzistymi płaszczyznami dachów, przed domem plac z kamienia. Dach budynku jest czterospadowy - polski.

Rfz8ilU9ilOlr

Fotografia przedstawiająca Dwór z Żyrzyna. Dach budynku jest polski. Front zdobi ganek z dwoma kolumnami Przed domem zagospodarowany kawałek placu na którym rosną kwiaty porozmieszczane w symetryczny sposób. Budynek ma dach polski - czterospadowy.

R2jzPSKpVXZUE

Fotografia przedstawiająca dwór szlachecki w Grochowiskach Szlacheckich zbudowany w stylu neoklasycystycznym. Przed wejściem stoi duży ganek zwieńczony czterema wysokimi kolumnami, dookoła budynku rosną trawa, drzewa i kwiaty. Dach budynku jest mansandrowy.

Przedsięwzięcia królewskie

W Polsce sztuka oświeceniowa związana jest w dużym stopniu z osobą króla. Stanisław August Poniatowski marzył o przebudowie Zamku Królewskiego w Warszawie od początku swojego panowania. W latach 60. i 70. udało się odnowić Gabinet Marmurowy, w którym dodano dekoracje w stylu klasycystycznym w postaci kolumn na ścianach. Prace remontowe na szeroką skalę rozpoczęły się jednak dopiero w latach 70. XVIII w. Wówczas pod okiem włoskiego architekta Dominika Merliniego powstały m.in. Sala Asamblowa, Sala Rycerska oraz pokój audiencjonalny króla. Innym ważnym przedsięwzięciem Stanisława Augusta był słynny Pałac Łazienkowski, pełniący funkcję letniej rezydencji monarchy (zrealizowane projekty można oglądać w galerii poniżej).

R1IrgcoqcmTdq

Fotografia przedstawiająca pałacowy gabinet marmurowy. Ściany wyłożone są marmurami: dębnickim (czarnym) i chęcińskim (czerwonym). Podłoga zrobiona jest z czarno‑białego marmuru ułożonego w szachownicę. Na ścianach widoczne są liczne złote zdobienia, typowe dla okresu baroku i rokoka. Na jednej z nich widać ogromny portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym. Wysoko, pod sufitem zawieszone są portrety królów i królowych. Na ścianach pod sufitem wiszą liczne portrety przodków Władysława IV z dynastii Jagiellonów, Wazów i Habsburgów. Na suficie widoczny jest fresk przedstawiający wpółnagą kobietę otoczoną cherubinami. To alegoria Sławy - Wieczności.

R15MHYUerbZxJ

Fotografia przedstawiająca neoklasycystyczny Pałac Łazienkowski w Warszawie. Przed pałacem znajduje się zbiornik wodny, do którego prowadzą schody, przed pałacem stoją pomniki i rzeźby.

R9YGMgsE6AgWP

Fotografia przedstawiająca wnętrze zamku Królewskiego w Warszawie, Salę Rycerską. Sala jest biała, ale cała udekorowana złotymi przedmiotami i detalami. Na suficie zawieszone są ogromne, kryształowe żyrandole. I drzwiami stoją postumenty z białymi, marmurowymi rzeźbami. Na wprost widza usytuowany jest duży obraz. Wnętrze budynku jest bardzo bogato zdobione.

Rzeźba

Rzeźba stanowiła ważny element wystroju domów mieszkalnych oraz gmachów publicznych. Również tutaj inspirowano się sztuką starożytną. Wielu przyszłych artystów szkoliło się we Włoszech, gdzie mogli doskonalić swój warsztat, kopiując antyczne rzeźby. Jednym z nich był przyszły kierownik pracowni rzeźbiarskiej na Zamku Królewskim, Andrzej Le Brun, odpowiedzialny za dostarczenie popiersi postaci historycznych do Sali Rycerskiej. Przykłady prac prezentuje poniższa galeria interaktywna.

R1Frb8E3VQpfR

Fotografia przedstawiająca rzeźbę Chronosa autorstwa Jakuba Monaldiego w Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim w Warszawie. Chronos ukazany jest jako stary, brodaty, ale muskularny mężczyzna. Unosi na plecach planetę, a w prawej ręce trzyma złotą kosę. Miejsce w którym stoi rzeźba jest bogato zdobione, dookoła jest wiele złotych elementów, obrazów, rzeźb.

R1DrO55R4xwnm

Fotografia przedstawiająca rzeźbę Alegorii Sprawiedliwości i Pokoju Andrzeja le Bruna w Pokoju Marmurowym w Zamku Królewskim w Warszawie. Rzeźba przedstawia anioła i kobietę z mieczem i wagą, dookoła nich widoczne są złote wykończenia i marmur. Między kobietą a aniołem umieszczona jest owalna tarcza zwieńczona koroną. Na tarczy widnieją naprzemiennie sylwetki orła w koronie i Pogoni Litewskiej. Obok rzeźby wiszą na ścianach portrety mężczyzn, poniżej okrągły, złoty zegar.

Rki3Vpv7zSaka

Fotografia przedstawiająca rzeźbę Jana III Sobieskiego na koniu. Pod koniem leży postać i unosi rękę do góry, Sobieski ma na sobie kapelusz z pióropuszem i płachtę.

RCJyAUdyw5o7m

Fotografia przedstawiająca rzeźbę popiersia Izabeli Lubomirskiej. Kobieta jest młoda, ma starannie ufryzowane włosy.

Malarstwo

Spośród trzech czołowych malarzy polskiego oświecenia dwóch korzystało z mecenatu królewskiego. Marcello Bacciarelli, Włoch z pochodzenia, zasłynął dzięki licznym portretom Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz przedstawicieli polskiej arystokracji. Bernardo Bellotto zwany Canalettem, również Włoch, malował z kolei widoki Warszawy. Dzięki jego precyzyjnym i szczegółowym obrazom możemy sobie dzisiaj wyobrazić, jak wyglądała stolica w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Co ciekawe, wzorowano się na nich przy odbudowie Warszawy ze zniszczeń po II wojnie światowej.

Trzecim malarzem, o którym nie sposób nie wspomnieć, był Francuz Jan Piotr Norblin, który do Polski zaproszony został przez magnata Adama Czartoryskiego. Artystę interesowały sceny z życia codziennego wszystkich grup społecznych. Uwiecznił m.in. stroje z epoki, obrady sejmikowe i uchwalenie Konstytucji 3 maja.

Polskie malarstwo wyróżniało się na tle europejskiego tematyką patriotyczną. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się portrety władców i osób, które w przeszłości zasłużyły się swoją działalnością na rzecz ojczyzny, oraz ważne dla historii narodowej wydarzenia. Kilka przykładów obrazów z tamtego okresu można oglądać w poniższej galerii.

R155my1emimS7

Obraz przedstawiający portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Król jest tu przedstawiony w zwykłych, codziennych szatach w kolorze niebieskim. Siedzi wsparty prawym ramieniem na klepsydrze. Jest zamyślony. Jego korona leży na stole. Otacza klepsydrę. Na drugim planie, przez okno widać pochmurne niebo.

R14H575nVGxmd

Obraz przedstawiający Kościół Świętego Krzyża w Warszawie. Tłumy ludzi spacerujących na ulicy obok kościoła, widoczne są powozy z ludźmi, konie. W tle kamienice mieszkalne. Kościół góruje nad budynkami. Ma elewację z jasnego kamienia, dach pokryty czerwoną cegłą i szerokie schody z balustradą przed wejściem.

R1KjArGfgSzDS

Rysunek przedstawiający postać szlachcica polskiego z szablą. Mężczyzna ubrany jest w długi kontusz, pod którym ma żupan. Na głowie ma wysoki kołpak. Przy pasie przytroczoną karabelę. a na nogach sięgające łydek buty, baczmagi.

Muzyka

W czasach stanisławowskich w muzyce dominowała opera, wystawiana w teatrach publicznych oraz w rezydencjach elit przy okazji spotkań towarzyskich. W tych ostatnich często zatrudniano profesjonalnych muzyków i aktorów, którzy odpowiadali za organizację przedstawień teatralnych i koncertów. Sami goście czy gospodarze spotkań także prezentowali swoje umiejętności. Ówcześni doceniali np. talenty wokalne i aktorskie Heleny Radziwiłłowej oraz grę na klawesynie Izabeli Branickiej. Do dziś zaś profesjonalni muzycy wykonują utwory niezwykle uzdolnionych muzycznie braci Michała Kazimierza i Michała Kleofasa Ogińskich. Obok repertuaru poważnego nie brakowało repertuaru lżejszego, tanecznego (na ilustracji poniżej pary tańczące poloneza).

R19Nq2w48Avix

Obraz przedstawiający scenę rodzajową. W pałacowej Sali trwa bal. W kącie Sali widać dwóch muzyków przygrywających do tańca. Sala wypełniona jest szlachtą. Mężczyźni ubrani są w staropolskie kontusze, przy pasach mają przytroczone karabele. Kobiety mają długie, zdobne suknie. Na pierwszy planie widać mężczyznę prowadzącego kobietę w rytm poloneza.

Słownik

Słowa kluczowe

oświecenie, klasycyzm, sztuka, architektura, rzeźba, malarstwo, Stanisław August Poniatowski, mecenat, sentymentalizm