Łukasz Wnuk Opowiadanie Tadeusza Borowskiego „Odwiedziny” w świetle gramatyki Ronalda Langackera (analiza przypadku)

Zmarły przedwcześnie poeta i prozaik [...] łączył w sobie trzy znaczące okresy XX‑wiecznej historii polskiej literatury – wydając tomik poetycki równolegle z twórcami pokolenia Kolumbów (z większością znał się zresztą osobiście, z częścią pozostawał w bliskich stosunkach), krótko po zakończeniu wojny publikując w Polsce opowiadania dokumentujące pobyt w niemieckim obozie Auschwitz‑Birkenau, wreszcie ulegając stalinizmowi, którego w ostatnich latach życia stał się głośnym gloryfikatorem.

Był ponadto osobą nieustannie niepewną i poszukującą punktu odniesienia (tak portretują go badacze, T. Drewnowski i A. Werner, w poświęconych mu opracowaniach biograficznych), a przy tym impulsywną i radykalną w osądach. Najważniejszym jednak kryterium była autentyczność Borowskiego, który niemal nigdy nie rezygnował z sygnalizowania swojej obecności w pisanych tekstach. Ten niezatarty ślad twórczości poetyckiej, będącej pierwszym polem realizacji artystycznej późniejszego autora Kamiennego świata, pozwala na identyfikację tożsamości pierwszoosobowego narratora większości opowiadań obozowych.

1 Źródło: Łukasz Wnuk, Opowiadanie Tadeusza Borowskiego „Odwiedziny” w świetle gramatyki Ronalda Langackera (analiza przypadku), s. 5–6.

Łukasz Wnuk Opowiadanie Tadeusza Borowskiego „Odwiedziny” w świetle gramatyki Ronalda Langackera (analiza przypadku)

Naznaczony jest on bolesnymi kontaktami z dwoma XX‑wiecznymi totalitaryzmami, częstymi fundamentalnymi dla człowieka zmianami i towarzyszącym im nieodłącznie wewnętrznym rozchwianiem. Rozległość i dramatyzm tych wątpliwości widoczne są zwłaszcza dzięki skali uwikłań pisarza w potocznie rozumianą historię. Jak zauważono, życie Borowskiego „zogniskowało w sobie ważne, najbardziej dramatyczne momenty, czy nawet procesy dziejowe naszych czasów”.

2 Źródło: Łukasz Wnuk, Opowiadanie Tadeusza Borowskiego „Odwiedziny” w świetle gramatyki Ronalda Langackera (analiza przypadku), s. 12.

Tadeusz Drewnowski Wstęp

Poezji tej nie można pojąć, nie znając losów poety. Dramat epoki stał się udziałem Borowskiego, zanim rozpoczęła się wojna. Urodzony w Żytomierzu na Ukrainie, we wczesnym dzieciństwie przeżył aresztowanie i zesłanie obydwojga rodziców. Pozostał sam, pod opieką dalszej rodziny. Dzięki wymianie przez władze polskie przebywającego w łagrze na dalekiej Północy ojca, w roku 1932, mając lat dziesięć, przyjeżdża wraz z bratem do kraju; w rok później wraca matka. Rodzina osiedla się w Warszawie. W ojczyźnie nie czekało ich lekkie życie: ojciec zostaje robotnikiem w fabryce Lilpopa, matka dorabia krawiectwem. Synów oddano do internatu oo. franciszkanów. We wrześniu 1939, podczas oblężenia Warszawy, spłonęła fabryczna kamieniczka i znów zostali bez dachu nad głową. Żeby żyć i żeby się uczyć, trzeba było szybko zabrać się do pracy. Wojna i okupacja nie były więc pierwszymi wtajemniczeniami Borowskiego w dramat „czasów pogardyczas pogardyczasów pogardy”; nakładały się na nie przeżycia wcześniejsze, tworząc mroczny, jedyny w swoim rodzaju krajobraz Gdziekolwiek ziemia… [...]

3 Źródło: Tadeusz Drewnowski, Wstęp, [w:] Tadeusz Borowski, Wybór opowiadań.

Tadeusz Drewnowski Wstęp

Pożegnanie z Marią przyniosło na wskroś oryginalną wizję „czasów pogardy” (może najbliższe jej były Medaliony Z. Nałkowskiej) i najdalej posuniętą, choć wolną od wszelkiego kaznodziejstwa, krytykę moralistyczną epoki. Ale książka ta nie mieściła się w ówczesnych kategoriach rozumienia literatury. Wywołała szok i – niemalże same nieporozumienia. Prymitywna część krytyki – utożsamiając postać bohatera z osobą autora - uznała, iż Borowski sam się zadenuncjował jako obozowy przestępca i powinien zasiąść na ławie oskarżonych. Inna część krytyki, która wzięła za dobrą monetę fałszywą świadomość bohatera, nie dostrzegła krytycznych założeń pisarza – przyjęła tę prozę jako mimowolne świadectwo „zarażenia śmiercią”, wyzbycia się wszelkich wartości, nihilizmunihilizmnihilizmu. Zwłaszcza oburzano się na opowiadania z czasów okupacji i końca wojny. W momencie ukazania się książki do wyjątków należeli ci, którzy zrozumieli jej artystyczną komplikację i dostrzegli w niej rzecz najistotniejszą: własny sposób podjęcia walki ze złem epoki”.

3 Źródło: Tadeusz Drewnowski, Wstęp, [w:] Tadeusz Borowski, Wybór opowiadań.

Tadeusz Drewnowski Wstęp

Niestety, lata 1948/49 rozpoczynały okres mało przychylny dla pracy pisarza. Padły wówczas hasła realizmu socjalistycznego, dogmatyczne i uproszczone, żądające zarzucenia spraw wojennych, zwrotu ku współczesności i budownictwu socjalizmu, ku literaturze politycznej i dydaktycznej. Nie trafiały one do przekonania Borowskiemu; natomiast niezrozumienie, z jakim spotkały się obydwie jego książki, poważnie zachwiało jego pewnością co do obranych środków literackich i co do samej idei „rewolucji moralnej”, której miały służyć. [...]

W roku 1949 – po trzech i pół latach nieobecności – Borowski powrócił do Niemiec. Podjął pracę referenta kulturalnego w Polskim Biurze Informacji Prasowej w Berlinie Wschodnim w czasach szalejącej „zimnej wojny”. Chce być użyteczny w dziele reedukacji narodu‑winowajcy, której w myśl jego przekonań może dokonać jedynie socjalizm. Z zapałem oddaje się formowaniu ruchu kulturalnego powstałej właśnie NRD i pozostawi najlepszą pamięć w kręgu postępowych pisarzy niemieckich. Wraca stamtąd jako żarliwy zwolennik realizmu socjalistycznego. Przez ostatni rok życia oddaje się gorączkowej działalności politycznej i gwałtownej publicystyce (przede wszystkim na łamach tygodnika „Nowa Kultura”), nie przebierającej w środkach i argumentach i gubiącej się w zacietrzewieniu tego skomplikowanego czasu. Własne pisarstwo odchodzi na daleki plan: niektóre z jego ówczesnych utworów, wbrew założeniom propagowanym przez niego samego, zachowują dawny rozmach (Muzyka w Herzenburgu, Dzień plantatora) czy też usiłują zdobyć własny, nieschematyczny wyraz w nowej problematyce (Kłopoty pani Doroty). Nagła samobójcza śmierć pisarza stała się podówczas dla wszystkich zupełnym zaskoczeniem i pozostała tajemnicą do dziś.

3 Źródło: Tadeusz Drewnowski, Wstęp, [w:] Tadeusz Borowski, Wybór opowiadań.

Tadeusz Drewnowski Ucieczka z kamiennego świata: o Tadeuszu Borowskim

Twórczość Borowskiego układa się w trzy wielkie cykle: w podróż do kresu pewnego doświadczenia, rozpoczętą jeszcze w latach dziecinnych, a zakończoną w Monachium, na gruzach Trzeciej Rzeszy, tę wielką podróż, której świadectwo w polskiej literaturze stanowi jego pamiętnik poetycki; w wyprawę do kresu pewnej moralności, wielki cykl nowelistyczny zapoczątkowany w Monachium, a nie w pełni dokonany i zamknięty gwałtownie w Warszawie roku 1948, najpoważniejsze dzieło literatury powojennego ćwierćwiecza; w marsz na pół drogi pewnej polityki, krótkotrwały rozdział jego działalności i twórczości zarówno prozatorskiej, jak i publicystycznej, napoczęty nieśmiało w Warszawie, a zdecydowanie w Berlinie roku 1950 i trwający aż do kresu życia.

4 Źródło: Tadeusz Drewnowski, Ucieczka z kamiennego świata: o Tadeuszu Borowskim, Warszawa 1992, s. 35.