Definicje sprawozdawcze i projektujące

Jeśli w rozmowie napotykamy na trudność komunikacyjną, kiedy okazuje się, że nasz rozmówca nie rozumie któregoś z używanych przez nas wyrażeń, może tak być z dwóch powodów:

• albo to on nie rozumie wyrażenia, którego my używamy zgodnie z językową konwencją lub niewłaściwie go rozumie;

• albo my sami, ze względu na specyfikę omawianego problemu, potrzebujemy użyć danego wyrażenia w nietypowy sposób lub zgoła wprowadzić nowe wyrażenie.

Jeśli zachodzi pierwszy przypadek, po prostu wyjaśniamy naszemu rozmówcy, co znaczy dane wyrażenie na gruncie używanego przez nas języka. Nasze wyjaśnienie ma wówczas postać definicji sprawozdawczejdefinicja sprawozdawczadefinicji sprawozdawczej (określanej czasem także mianem analitycznej). Wyjaśniamy jedynie, jak używa się danego słowa, nie dodając niczego nowego od siebie.

Jeśli natomiast zachodzi drugi przypadek, wówczas nadajemy nowe, pożądane przez nas znaczenie słowu, które albo w ogóle nie istniało do tej pory w danym języku, albo funkcjonowało w nim w szerszym lub nieco odmiennym znaczeniu. Nasze wyjaśnienie przyjmuje wtedy postać definicji projektującejdefinicja projektującadefinicji projektującej (określanej czasem także mianem syntetycznej). Jeśli więc nauczyciel mówi:

to jest to klasyczny przykład definicji projektującej. Nauczyciel, na potrzeby swojej komunikacji z uczniami, doprecyzowuje termin „kartkówka”, który w języku polskim funkcjonuje w znacznie szerszym i nieostrym znaczeniu.

Definicje równościowe i nierównościowe

Rzecz, którą pragniemy wyjaśnić, nie zawsze potrafimy uchwycić przy tym w sposób całkowicie jasny. Bardzo często powodem wszczętej przez nas dyskusji jest lepsze zrozumienie jakiegoś zagadnienia czy zjawiska, które samo w sobie może być trudne do pojęcia. Nie potrafimy wtedy, już na samym wstępie dyskusji, podać precyzyjnie definicji wyrażenia, którego używamy dla oddania rozważanego zjawiska. Platon, próbując w dialogu Uczta podać definicję miłości, przechodzi najpierw przez wiele nieostrych jej ujęć, tak że czytelnik bardzo długo ma poczucie obcowania ze zjawiskiem nieuchwytnym. Dopiero stopniowo w toku dyskusji zaczynają się wyłaniać bardziej wyraźne kontury tego, czym dla Platona jest miłość.

Z tego powodu stosujemy w rozmowach dwie podstawowe strategie pod względem sposobu budowy definicji. Pierwsza to definicja równościowadefinicja równościowadefinicja równościowa, której używamy, gdy dobrze uchwytujemy znaczenie naszego terminu, i w definicji podajemy jego równoważnik wyrażony za pomocą znanych rozmówcy terminów. Druga to definicja nierównościowadefinicja nierównościowadefinicja nierównościowa, stosowana wtedy, gdy wyrażenie, jakiego używamy, odnosi się do zjawiska trudnego do uchwycenia, albo takiego, które na danym etapie dopiero mgliście się przed nami prezentuje.

Charakterystyczną postacią definicji równościowej jest definicja w znaczeniu klasycznym, ale występują także definicje równościowe nieklasyczne. Zazwyczaj polegają one na wyliczeniu nazw, których zakresy, wzięte razem, wyczerpują znaczenie definiowanego wyrażenia. Przykład:

Najczęstszą postacią definicji nierównościowej jest definicja przez postulaty. Polega ona na tym, że umieszczamy definiowany termin w kilku kolejnych zdaniach, w których używamy go w kontekście innych znanych już rozmówcy wyrażeń, naprowadzając go w ten sposób na znaczenie używanych przez nas terminów. Tak postąpił z czytelnikiem Platon w Uczcie, najpierw odnosząc miłość do pożądania, potem do nieokreślonej tęsknoty, wreszcie do świata idei. Czytelnik, przechodząc przez te wszystkie etapy, przybliża się do uchwycenia pożądanego rozumienia słowa „miłość”.

Dość często takie definiowanie przez postulaty nie jest dostatecznie wyczerpujące, w efekcie czego rozmówca uzyskuje jedyne przybliżone rozumienie używanego wyrażenia. Wówczas definicję taką określamy mianem cząstkowej. Jest to częsta strategia w naukach humanistycznych.

Stylizacje definicyjne

Poza wymienionymi wyżej strategiami definicyjnymi warto zwrócić także uwagę na język, jakiego używamy formułując naszą definicję. Jak już wiemy, zarówno  w encyklopediach, jak i w niniejszym opracowaniu jako łącznika definicyjnego zamiennie używa się określeń „znaczy tyle, co”, „oznacza to a to”, „jest tym a tym”. Tymczasem każde z tych określeń jest częścią innej tzw. stylizacji definicyjnej. Są trzy podstawowe stylizacje (dla każdej stylizacji podajemy przykład w postaci definicji w znaczeniu klasycznym).

Każda z tych stylizacji ma swoje wady i zalety. Stylizacja słownikowa i semantyczna mogą się wydawać w normalnej konwersacji nieco sztuczne. Z kolei stylizacja przedmiotowa może być łatwo pomylona z definicją nominalną – żeby ustalić jej charakter, trzeba się upewnić co do intencji osoby definicję formułującej.

Ograniczenia definicji

RdpTrZWOXZtrg1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma krótkie włosy i gęstą brodę z wąsami. Ubrany jest w togę.

Heraklit z Efezu określany był już w starożytności mianem ciemnego filozofa. Przydomek ten przyznano mu zapewne z powodu zawiłości i wieloznaczności jego słynnych aforyzmów. Trudno znaleźć u autora powiedzenia panta rhei sformułowanie, które by przypominało definicję spełniającą wymagania współczesnej logiki i językoznawstwa. Ale czy zwrócenie uwagi na ten fakt obruszyłoby Heraklita? Wyobraźmy sobie, że pytamy go, co miał na myśli, kiedy powiadał: „Droga w górę i w dół jest jedna i ta sama.” Wyobraźmy sobie, że prosimy o definicję drogi, którą przeszedł. Podałby nam ją?

Heraklit należy do grona filozofów, wraz z między innymi Henri Bergsonem, Fryderykiem Nietzschem, czy Gillesem Deleuzem, którzy uważali, że świat jest stale w procesie dynamicznej zmiany, nic nie jest w nim stałe. Definiowanie czegokolwiek to próba unieruchomienia tego, czego unieruchomić się nie da. Rzecz, którą definiujemy, jak Herakiltejska rzeka, już w trakcie definiowania uległa zmianie. Z tego też powodu Nietzsche powiadał, że prawda to ruchoma armia metafor. Cokolwiek uznajemy za prawdziwe, cokolwiek jasno definiujemy, musimy pogodzić się z tym, że to jedynie metafora, chwilowe i ostatecznie mgliste określenie stale nam się wymykającej rzeczywistości.

Słownik