Informacje o pierwszych próbach wyodrębnienia regionów fizycznogeograficznych Polski można uzyskać z prac Wincentego Pola, które zostały opublikowane w latach 50. XIX w.

Autorem pierwszego podziału regionalnego Ziem dawnej Polski i sąsiednich krajów słowiańskich był Antoni Rehman. Zaproponował on w 1904 roku podział terytorium na regiony – od Bałtyku, Odry i Sudetów po Dniepr i Morze Czarne. Wyróżnił sześć dużych regionów, które dzielą się na krainy. Podczas tworzenia tych jednostek bazował na cechach geomorfologicznych i hydrologicznych terenu.

Duży wkład naukowy do zasad podziału ówczesnej Polski wnieśli również Jerzy Smoleński, Wacław Nałkowski, Stanisław Pawłowski i Stanisław Srokowski. Do tej grupy naukowców koniecznie zaliczyć trzeba też Stanisława Lencewicza, który to przedstawił koncepcję podziału Polski na 16 regionów (została ona dokładnie opisana w dziele Polska z 1937 roku).

Wraz z zakończeniem II wojny światowej granice Polski uległy zmianie. W związku z tym zaczęły pojawiać się nowe propozycje podziału fizycznogeograficznego Polski, które dotyczyły całego kraju lub jego dużej części. W 1955 roku opublikowano pracę Stanisława Lencewicza pt. Geografia fizyczna Polski, w której badacz wyróżniał 16 dużych regionów. Jego propozycja została jednakże zmodyfikowana przez Jerzego Kondrackiego. Momentem przełomowym w pracach nad regionalizacją fizycznogeograficznąregionalizacja fizycznogeograficznaregionalizacją fizycznogeograficzną był Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Londynie w 1964 roku. Podczas tamtego zjazdu Komisja Klasyfikacji Książek Geograficznych i Map przedstawiła klasyfikację regionów fizycznogeograficznych świata w układzie dziesiętnym oraz zasady i kryteria jej tworzenia. Miało to służyć szerszemu spojrzeniu na jednostki w różnych krajach oraz uprościć późniejsze ich porównywanie. Po kongresie stwierdzono, że obowiązujący w Polsce podział fizycznogeograficzny budzi poważne zastrzeżenia. Wyniki prac nad modyfikacją dotychczasowych jednostek i uszczegółowieniem ich zaprezentowano w 1966 roku na międzynarodowym sympozjum dotyczącym problematyki regionalizacji fizycznogeograficznej. Odbyło się ono na Uniwersytecie Warszawskim (zorganizowane przez Zakład Geografii Fizycznej UW i Polskie Towarzystwo Geograficzne).

Regionalizacja Polski

Nowe spojrzenie na regionalizację fizycznogeograficzną Polski zaprezentował Jerzy Kondracki, który uwzględnił zalecenia Komisji Klasyfikacji Książek Geograficznych i Map oraz nawiązał do regionalizacji krajów sąsiednich. Zaprezentowany przez Kondrackiego podział był bardziej szczegółowy. Opierał się na siedmioszczeblowym podziale Europy, wyróżniając: obszary fizycznogeograficzne (megaregiony), strefy, prowincje, podprowincje, makroregiony, mezoregiony i mikroregiony. Na podstawie przyjętego podziału Kondracki w granicach Polski wyróżnił:

• 2 obszary fizycznogeograficzne – zaliczane do Europy Zachodniej i Europy Wschodniej,

• 7 prowincji,

• 17 podprowincji,

• 56 makroregionów,

• 318 mezoregionów,

• nie wydzielił mikroregionów (w późniejszych czasach były wyróżniane, ale tylko dla dobrze rozpoznanych terenów Polski).

Regionalizacja fizycznogeograficzna Kondrackiego po poprawkach i uzupełnieniach była wykorzystana np. w skrypcie Regiony fizycznogeograficzne Polski z 1977 roku, w Narodowym Atlasie Polski w latach 1973–1978 i w Atlasie Rzeczpospolitej Polskiej z 1995 roku.

Nazwy regionów zostały wprowadzone do oficjalnego wydawnictwa Nazwy geograficzne Rzeczpospolitej Polskiej z 1991 roku przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów.

Wielu naukowców zwraca uwagę, aby określeń kraina geograficznakraina geograficznakraina geograficzna i region geograficznyregion geograficznyregion geograficzny nie stosować jako synonimów, ponieważ kraina jest większa od regionu. Oba określenia wskazują jednak na teren o charakterystycznych cechach fizycznogeograficznych, mający jednorodne pochodzenie.

Musisz wiedzieć, że fizycznogeograficzna klasyfikacja krajobrazu opiera się na dwóch podejściach:

• typologicznym, polegającym na poszukiwaniu podobieństw w różnych aspektach badanego obszaru do innych; obiekty rozmieszczone są mozaikowo (są poprzedzielane innymi jednostkami, zdarza się, że obiekt tego samego typu występuje w znacznej odległości);

• regionalnym, polegającym na szukaniu indywidulanych cech danego obiektu; te obiekty występują w jednym miejscu, które tworzą coś wyróżniającego się spośród innych.

Bardzo ważne jest to, żeby wydzielane jednostki fizycznogeograficzne charakteryzowały się zwartością terytorialną, wewnętrzną spójnością i heterogenicznościąheterogenicznośćheterogenicznością.

Kryteria regionalizacji geograficznej

Tworząc regionalizację geograficzną, trzeba uwzględnić następujące czynniki (kryteria):

• ukształtowanie powierzchni,

• budowę geologiczną,

• warunki klimatyczne,

• gleby,

• wody powierzchniowe i podziemne,

• florę i faunę,

• człowieka.

Regionalizacja fizycznogeograficzna może być prowadzona za pomocą dwóch metod:

• dedukcyjnej, polegającej na dzieleniu większych jednostek na mniejsze,

• indukcyjnej, polegającej na łączeniu mniejszych jednostek w większe obszary.

Podział Kondrackiego posługuje się oznaczeniami w układzie dziesiętnym, np.:

• megaregion – oznaczony jedną cyfrą, np. Niż Wschodnioeuropejski (8),

• prowincja – oznaczona dwiema cyframi, np. Niż Wschodniobałtycko‑Białoruski (84),

• podprowincja – oznaczona trzema cyframi, np. Pobrzeża Wschodniobałtyckie (841),

• makroregion – oznaczony czterema cyframi, np. Nizina Staropruska (841.5),

• mezoregion – oznaczony pięcioma cyframi, np. Wzniesienia Górowskie (841.57).

Propozycja Jerzego Kondrackiego jest powszechnie znaną i najczęściej stosowaną regionalizacją Polski.

Wydzielił on w Europie cztery regiony fizycznogeograficzne: Europę Północną, Europę Południową, Europę Wschodnią i Europę Zachodnią. Według autora większość Polski należy do Europy Zachodniej (megaregion Pozaalpejska Europa Zachodnia i Region Karpacki) i częściowo Europy Wschodniej (megaregion Niż Wschodnioeuropejski).

Kondracki wydzielił na obszarze Polski 7 prowincji. Kolejny „szczebel” podziału Polski to podprowincje. Autor wyróżnił 18 podprowincji, których zasięg i nazwy przedstawiono na poniższej mapie. Kondracki, tworząc regionalizację fizycznogeograficzną, wydzielił 59 makroregionów, które także zaprezentowano poniżej. Ostatnimi wydzielonymi jednostkami są mezoregiony. Najtrudniejszym i głównym założeniem badacza było wydzielenie właśnie tych jednostek. Wyróżnił ich 316, jednocześnie kierując się następującymi założeniami:

• region geograficzny musi być jednostką indywidualną, która charakteryzuje się niepowtarzalnymi cechami oraz różni się od innych regionów, w tym sąsiednich,

• region geograficzny ma jednorodną genezę,

• wszystkie elementy środowiska przyrodniczego konkretnego mezoregionu są ze sobą silnie powiązane.

Podział Polski na krainy

Jak wiesz, rzeźba terenu naszego kraju ma charakter pasowy, co pozwala na wyróżnienie krain o podobnych cechach krajobrazowo‑geologicznych. W Polsce pasy rzeźby terenu przebiegają równoleżnikowo.

Wyróżniamy pasy:

• pobrzeży,

• pojezierzy,

• nizin,

• wyżyn,

• kotlin,

• gór.

R1DfPvFiQuiZc

Ilustracja przedstawia pasowy rozkład krain geograficznych w Polsce. Pas pobrzeży - to pas lądu rozciągający się na północy Polski wzdłuż brzegu morskiego. W Polsce wyróżniono 3 główne obszary pobrzeży Morza Bałtyckiego: Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, które stanowią łącznie jednostkę fizycznogeograficzną – Pobrzeża Południowobałtyckie. Poniżej pasa pobrzeży jest pas pojezierzy. Pojezierza występują w północnej części kraju. Pas nizin - obejmuje równiny znajdujące się w środkowej części naszego kraju, pomiędzy pasem pojezierzy a pasem wyżyn. Poniżej nizin leżą wyżyny - obejmują południową i południowo‑wschodnią Polskę. Kotliny podkarpackie - pas rzeźby w Polsce występujący pomiędzy Karpatami a pasem wyżyn. Karpaty - Polska południowa, Sudety - Polska południowo‑zachodnia.

Pas pobrzeży

Jest to pas pobrzeży przylegających bezpośrednio do Morza Bałtyckiego. Charakterystyczną cechą tej jednostki jest lekko falista, młodoglacjalna rzeźba terenu. Główne procesy kształtujące powierzchnię terenu tego obszaru to abrazyjna i akumulacyjna działalność morza. Elementy działalności eolicznej są zauważalne na terenie Słowińskiego Parku Narodowego. W obrębie tego pasa wyróżniamy: Pobrzeże Szczecińskie, Koszalińskie oraz Gdańskie. Występują tu zarówno wybrzeża wysokie (np. Orłowo w Gdyni i klif w Wolińskim Parku Narodowym), jak i niskie, a także tereny depresyjne (Żuławy Wiślane, 1,8 m p.p.m.).

Pas pojezierzy

Obszar pojezierzy jest doskonałym przykładem rzeźby młodoglacjalnej, charakteryzuje się dużą liczbą jezior polodowcowych oraz falistą rzeźbą terenu z obecnością głazów narzutowych i form rzeźby młodoglacjalnej. W obrębie tej jednostki można wyróżnić: Pojezierze Mazurskie, Pomorskie oraz Wielkopolskie. Najwyżej położonym punktem jest Wieżyca (329 m n.p.m.).

Niziny

Pas nizin obejmuje względnie płaski obszar o wysokości nad poziomem morza nie przekraczającej 300 m. W jego skład wchodzą: Nizina Wielkopolska, Śląska, Mazowiecka, Podlaska oraz Polesie Lubelskie. W krajobrazie dominują równinne tereny o rzadkich wzniesieniach. Charakterystyczne dla tego miejsca są pradoliny oraz płytkie doliny rzeczne.

Wyżyny

W obrębie tej jednostki możemy wyróżnić: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Małopolską oraz Lubelską z Roztoczem. Najwyższym wzniesieniem jest Łysica (612 m n.p.m.) znajdująca się w Górach Świętokrzyskich. Rzeźba terenu w tych miejscach zależy od budowy geologicznej, np. Wyżyna Lubelska charakteryzuje się obecnością wąwozów lessowych, natomiast Wyżyna Śląsko‑Krakowska zbudowana jest ze skał wapiennych.

Kotliny

Pas kotlin to obniżenie terenu pomiędzy pasem wyżyn a pasem gór (Karpaty). Obejmuje Kotlinę Sandomierską oraz Kotlinę Oświęcimską. W rzeźbie terenu kotlin przeważają tereny faliste oraz płaskowyże. Obie kotliny są połączone ze sobą rowem tektonicznym zwanym Bramą Krakowską.

Góry

Pas gór tworzą Karpaty i Sudety. Najwyższym pasem górskim są Tatry położone w Karpatach, gdzie najwyższym szczytem są Rysy (2499 m n.p.m.). Karpaty są młodymi górami powstałymi podczas orogenezy alpejskiej, charakteryzują się strzelistą budową i stromymi stokami. Sudety powstałe podczas orogenezy hercyńskiej są starsze od Karpat. Ich najwyższym szczytem jest Śnieżka znajdująca się w pasie Karkonoszy (1602 m n.p.m.). Sudety mają bardziej łagodną rzeźbę terenu niż Karpaty, co spowodowane jest erozją i różnicą wieku tych pasm górskich.

Słownik