Przeczytaj
Poezja kobieca zajmuje istotne miejsce w historii literatury polskiej, choć polskie poetki rzadko redagowały manifesty programowe czy łączyły się w poetyckie ugrupowania. Ich twórczość jest bardzo zróżnicowana. Odnajdujemy w niej zaangażowane społecznie utwory Marii KonopnickiejMarii Konopnickiej, zanurzone w tradycji klasycznej wiersze Kazimiery IłłakowiczównyKazimiery Iłłakowiczówny czy dedykowane najmłodszym teksty Ewy Szelburg‑ZarembinyEwy Szelburg‑Zarembiny i Janiny PorazińskiejJaniny Porazińskiej. Nie sposób też pominąć zmysłowych, oryginalnych liryków Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej. Agnieszka OsieckaAgnieszka Osiecka, Małgorzata HillarMałgorzata Hillar, Anna ŚwirszczyńskaAnna Świrszczyńska, Halina Poświatowska to poetki skupiające się przede wszystkim na jednostkowym kobiecym doświadczeniu związanym z trudną miłością, zdradą, macierzyństwem, bólem oraz starością i przemijaniem. Czesław Miłosz uważa, że istotnym rysem twórczości tego pokolenia artystek jest pojawiająca się w ich tekstach polemika z tradycyjnym sposobem postrzegania roli kobiety –umieszczaniem jej w tradycyjnym, szlacheckim i patriarchalnym systemiew tradycyjnym, szlacheckim i patriarchalnym systemie
.
Pawlikowska-Jasnorzewska MariaZnaczną kulturę umysłową zawdzięczała [Pawlikowska‑Jasnorzewska] starannej edukacji domowej, uzupełnionej potem licznymi lekturami. Systematycznej nauki szkolnej nie pobierała i wyższych studiów nie kończyła, przez krótki czas uczęszczała jedynie jako wolna słuchaczka Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. [...] Sporo podróżowała, była m.in. we Francji, Włoszech, Turcji, Afryce, Grecji. Artystyczny dom, swobodne wychowanie, wrażliwość uczyniły z Marii kobietę ciekawą świata i ludzi. Przyjaźniła się ze skamandrytamiskamandrytami, bywała w warszawskich kawiarniach literackich, pozowała samemu WitkacemuWitkacemu. Trzykrotnie wychodziła za mąż. W 1939 roku wyjechała z Polski. Najpierw przebywała we Francji, ostatecznie osiadła w Wielkiej Brytanii. Cierpiała na chorobę nowotworową. Zmarła w 1945 roku.
Źródło: Pawlikowska-Jasnorzewska Maria, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. II, red. Julian Krzyżanowski, Warszawa 1985, s. 152.
W swoich wczesnych tomikach (Niebieskie migdały, Różowa magia, Pocałunki) artystka umieściła wiele poetyckich miniatur, obyczajowych scenek oraz erotyków kreślonych z epigramatycznąepigramatyczną lapidarnościąlapidarnością i celnością, zwieńczonych dowcipną, zaskakującą pointąpointą.
Bohaterka liryczna wierszy Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej to kobieta wyzwolona z konwenansów, zalotna i zmysłowa, wciąż zachwycająca się urodą życia, ale także doświadczająca uczuciowych niepowodzeń:
MiłośćNie widziałam cię już od miesiąca
I nic. Jestem może bledsza,
trochę śpiąca, trochę bardziej milcząca,
lecz widać można żyć bez powietrza!Źródło: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Miłość, [w:] Jan Grzybowski, Antologia poezji polskiej, Katowice 2009, s. 711.
W roku 1927 Pawlikowska‑Jasnorzewska wydała tom zatytułowany Dancing, który stał się swoistą cezurącezurą w jej twórczości. Bohaterka liryczna tych wierszy, dojrzalsza i doświadczona przez życie, wiele uwagi poświęca działaniu czasu, przemijaniu, okrucieństwu luster odbijających coraz bardziej pomarszczoną twarz. Pojawia się tu również motyw śmierci, filozoficzna refleksja dotycząca natury oraz jej praw:
StarośćLeszczyna się stroi w fioletową morę,
a lipa w atłas zielony najgładszy…
Ja się już nie przebiorę,
na mnie nikt nie patrzy.
Bywają dziwacy,
którzy z pokrzyw i mleczów składają bukiety,
lecz gdzież są tacy,
którzy by całowali włosy starej kobiety?
Jestem sama,
Babcia mi na imię –
czuję się jako czarna plama
na tęczowym świata kilimie…Źródło: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Starość, [w:] tejże, Poezje, Warszawa 2017, s. 213.
Poezja Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej stanowiła wyjątkowe zjawisko nawet na tle ceniącego artystyczne eksperymenty międzywojnia. Artystce wielokrotnie zarzucano ekshibicjonizm, nadmierne epatowanie erotyzmem. Dla wielu krytyków była zbyt nowoczesna, zbyt wyzwolona. Zapis osobistego kobiecego doświadczenia związanego z miłością, odrzuceniem, samotnością, refleksja nad przemijaniem, problemy z akceptacją własnej starości były jednak ważnym głosem w dyskusji nad sposobem postrzegania kobiet w kulturze, stały się jednym z najważniejszych motywów polskiej poezji w XX wieku.
Całe życie Haliny Poświatowskiej, przez bliskich i znajomych zwanej Haśką, zdominowane było przez chorobę. Mając dziesięć lat, dziewczynka nabawiła się anginy, z której w trudnym, powojennym czasie szybko wywiązały się komplikacje. Diagnoza - uszkodzenie mięśnia sercowego - nie dawała wówczas złudzeń na wyleczenie. Większość czasu przyszła poetka spędzała w szpitalach, do szkoły uczęszczała tylko dwa lata, i to z ogromnymi przerwami. Pragnęła kontaktu z ludźmi, łaknęła uczuć. Miała ogromne szczęście - trafiła do Krakowa pod opiekę profesora Juliana Aleksandrowicza, który pomógł rodzinie poetki zorganizować jej wyjazd do Stanów Zjednoczonych, gdzie miała przejść operację serca.
Po udanym zabiegu i długotrwałej rekonwalescencji Poświatowska skorzystała z wyjątkowej w tamtych czasach okazji i postanowiła przedłużyć swój pobyt za oceanem. Ostatecznie spędziła w Ameryce prawie trzy lata (1958‑1961). Nauczyła się języka angielskiego, ukończyła college. Pisała wiersze. Poznawała uroki wielkiego i małego świata Nowego Jorku. W jednym z listów do przyjaciela Tadeusza Śliwiaka pisała:
Nierozważna i nieromantyczna. O Halinie PoświatowskiejPo kolacji Caroline towarzyszyła mi w niekończących się wędrówkach po mieście. Dudniącą kolejką podziemną jechałyśmy w dół wyspy. Tam był inny New York. Ulice dużo węższe niż w centrum, i światła nie tak natrętne. Po obu stronach ulic niewysokie, trzy- i czteropiętrowe kamieniczki, strome schodki z żelazną balustradą prowadzą do wejściowych drzwi. Na niskich parterach mieszczą się liczne kawiarnie, warsztaty rękodzielnicze i pracownie malarskie, w których za kilkadziesiąt centów można nabyć swój własny portret. [...] W małych kawiarniach wielcy, masywni Murzyni grają tak lekko, tak boleśnie, jak gdyby wodzili smyczkami po otwartych żyłach. Instrumenty przyzywają, budzą uśpione mięśnie; dźwięk przesuwa się po rozgałęzieniach nerwowych, pełznie wzdłuż kręgosłupa i ciepłą zaborczą falą zalewa mózg.
Źródło: Grażyna Borkowska, Nierozważna i nieromantyczna. O Halinie Poświatowskiej, Kraków 2001, s. 64–65.
Po powrocie do Polski zamieszkała w Krakowie, w słynnym Domu Literatów przy ulicy Krupniczej 22Domu Literatów przy ulicy Krupniczej 22. Została przyjęta na Uniwersytet Jagielloński, gdzie studiowała filozofię. Obracała się w kręgach artystycznych, wikłała w romanse. Debiutowała w 1956 roku. Pierwszy tom jej wierszy zatytułowany Hymn bałwochwalczy został bardzo dobrze przyjęty przez krytykę. Była także autorką autobiograficznej prozy Opowieść dla przyjaciela. Zmarła w 1967 roku po kolejnej operacji serca. Miała 32 lata.
Dominantę poezji Haliny Poświatowskiej stanowi poetyckie zestawienie lęku przed grożącą jej w każdej chwili śmiercią oraz świadomości przemijania z zachwytem nad urodą świata, zmysłowym erotyzmem:
***[Jestem Julią]Jestem Julią
mam lat 23
dotknęłam kiedyś miłości
miała smak gorzki
jak filiżanka ciemnej kawy
wzmogła
rytm serca
rozdrażniła
mój żywy organizmŹródło: ***[Jestem Julią], [w:] Halina Poświatowska, Wiersze wybrane, oprac. Jan Zych, Kraków 1995, s. 6.
Połączenie motywów Erosa i Tanatosa oraz autobiograficzny kontekst refleksji poetki dotyczących miłości i śmierci nadają tej bardzo osobistej liryce niepowtarzalny ton:
*** [pomiędzy]jakieś trwanie
smużką
pełgapełga
po moich ustach
drażni ustapalce zaczepiam
o rozszczepione na liściu słońce
karmię palce
światłem nagłych podłużnych błyskówone drżą
one się chwieją
w brązowieniu głodnych zmysłów
otwartymi ustami
chwytam umykający wszechświatŹródło: Halina Poświatowska, *** [pomiędzy], [w:] Wiersze wybrane, oprac. Jan Zych, Kraków 1995, s. 192.
Za stylistyczny wzorzec wierszy Poświatowskiej, która przywołuje uniwersalne, zakorzenione w kulturze motywy oraz toposytoposy, uznaje się poezję z kręgu Skamandra, przede wszystkim zaś lirykę Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej.
Słownik
(łac. caesura - odcięcie) - moment przełomowy w czyimś życiu, w dziejach ludzkości, narodu, w historii kultury itp., wyraźnie wyznaczający koniec jednej epoki i początek kolejnej
(gr. epigramma - napis) - zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym, dowcipny, zamknięty wyrazistą i zaskakującą pointą, często o charakterze satyrycznym
(franc. convenance) - ogólnie przyjęte formy i obyczaje towarzyskie
(łac. litterae lapidariae) - zwięzły, treściwy (jak inskrypcja na kamieniu), dosadny
(gr. monos - jedyny, pojedynczy + graphein - pisać) - praca naukowa poświęcona jednemu zagadnieniu, jednej osobie czy epoce
(ang. point) - krótkie, często dowcipne, podsumowanie jakiejś wypowiedzi lub utworu literackiego
grupa poetów skupionych wokół czasopisma „Skamander”, a potem wokół „Wiadomości Literackich”. Jej czołowymi przedstawicielami byli: A. Słonimski, J. Lechoń, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewicz i J. Tuwim
(strgr. tauόpiomicronς kappaomicroniotanuός, łac. locus communis) - motyw, temat lub obraz zakorzeniony w dziedzictwie starożytnej retoryki i utrwalony w europejskiej kulturze za pośrednictwem łacińskiego średniowiecza; świadectwo ciągłości kultury śródziemnomorskiej oraz uzewnętrznienie jej archetypicznej wspólnoty