Przeczytaj
Kontekst
Państwo Platona to jedno z jego najważniejszych dzieł filozoficznych. Zostały w nim zebrane najważniejsze wątki, które mogą kojarzyć ci się z myślą tego filozofa – jak choćby nauka o ideach. Podobnie jak inne dzieła Platona, Państwo jest dialogiem, w którym występują: Sokrates, bracia Platona – Glaukon i Adejmantos, sofista Trazymach, Kefalos oraz jego syn, Polemarch, a także Klejtofon. Główne pytanie, które powraca w dyskusji brzmi: co to jest sprawiedliwość? Rozmówcy odnoszę je do sfery polityki (to właśnie tym dialogu wyrażona została Platońska koncepcja idealnego państwa), lecz również do sfery etyki, zastanawiając się, kiedy sprawiedliwość planuje w ludzkiej duszy.
Platon, który przez większość część swojego dojrzałego życia był nauczycielem filozofii, tworzył alegorie, by w obrazowy sposób wyjaśnić abstrakcyjne zagadnienia swoim uczniom. Jedną z alegorii, które pojawiają się w Państwie, jest być może najsłynniejsza ze wszystkich, obecna w kulturze po dziś dzień, alegoria jaskini.
W metaforyczny sposób porusza ona wiele zasadniczych wątków Platońskiej myśli. Mówi o stopniach poznania – wznoszeniu się od niepewnej, opartej na zmysłach wiedzy do prawdziwego poznania. Traktuje również o kondycji człowieka – bytu zniewolonego przez własną niewiedzę oraz o możliwości wyzwolenia dzięki umiłowaniu mądrości, czyli filozofii (gr. phileo – „miłuję”; sophia – „mądrość”). Jest to również traktat o Platońskiej koncepcji wychowania (gr. paideia) rozumianego jako wyzwalanie się z okowów niewiedzy i wznoszenie ku prawdzie. Pytania problemowe, które wprowadzają każdy fragment dzieła Platona pozwolą ci odnaleźć te wątki w tekście dialogu Państwo.
Przeczytaj fragmenty Państwa Platona, w których przedstawiona została alegoriaalegoria jaskini. Następnie przygotuj krótką prezentację, w której odpowiesz na pytanie, jakich problemów filozoficznych dotyczy alegoria jaskini oraz jakie rozwiązania tych problemów proponuje Platon.
Zapoznaj się z fragmentami Państwa Platona, w których przedstawiona została alegoria jaskini. Następnie przygotuj krótką prezentację, w której odpowiesz na pytanie, jakich problemów filozoficznych dotyczy alegoria jaskini oraz jakie rozwiązania tych problemów proponuje Platon.
Sytuacja egzystencjalna człowieka
Czy człowiek jest z założenia wolny? Czy może swobodnie poznawać świat?
Państwo[…] powiedziałem:
– Przedstaw sobie obrazowo, jako następujący stan rzeczy, naszą naturę ze względu na kulturę umysłową i jej brak. Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. […]Źródło: Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003, s. 220–224.
Alegoria jaskini mówi o zniewoleniu człowieka. Platon ma tu na myśli nie jakiś wyobrażony lud jaskiniowców, lecz swoich współobywateli; myśl, którą próbuje przekazać, jest uniwersalna – dotyczy samej natury człowieka. Człowiek jest istotą skłonną do brania cieni za rzeczywistość, czyli złudzeń za prawdę. Oto, według Platona, źródło naszej niewoli.
Sytuacja poznawcza człowieka
Czy poznanie zmysłowe dostarcza prawdziwej wiedzy o rzeczywistości? Czy świat, który nas otacza – dostępny za pomocą zmysłów – istnieje naprawdę?
Państwo[…] Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki.
– Widzę – powiada.
– Więc zobacz, jak wzdłuż tego murku ludzie noszą różnorodne wytwory, które sterczą ponad murek, i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i z drzewa, i wykonane rozmaicie i oczywiście jedni z tych, co je noszą, wydają głosy, a drudzy milczą.
– Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych.
– Podobnych do nas – powiedziałem.
– Bo przede wszystkim czy myślisz, że tacy ludzie mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini?
– Jakimże sposobem? – powiada – gdyby całe życie nie mógł żaden głową poruszyć?
– A jeżeli idzie o te rzeczy obnoszone wzdłuż muru? Czy nie to samo?
– No, cóż.
– Więc gdyby mogli rozmawiać jeden z drugim, to jak sądzisz, czy nie byliby przekonani, że nazwami określają to, co mają przed sobą, to, co widzą?
– Koniecznie.
– No, cóż? A gdyby w tym więzieniu jeszcze i echo szło od im przeciwległej ściany, to, ile razy by się odzywał ktoś z przechodzących, wtedy, jak myślisz? Czy oni by sądzili, że to się odzywa ktoś inny, a nie ten cień, który się przesuwa?
– Na Zeusa, nie myślę inaczej – powiada.
– Więc w ogóle – dodałem – ci ludzie tam nie co innego braliby za prawdę, jak tylko cienie pewnych wytworów.
– Bezwarunkowo i nieuchronnie – powiada. […]Źródło: Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003, s. 220–224.
Prawda
Czy poznanie prawdy jest możliwe? Czy człowiek ma naturalną skłonność do rozpoznawania prawdy?
Państwo[…] – A rozpatrz sobie – dodałem – ich wyzwolenie z kajdan i uleczenie z nieświadomości. Jak by to było, gdyby im naturalny bieg rzeczy coś takiego przyniósł; ile razy by ktoś został wyzwolony i musiałby zaraz wstać i obrócić szyję, i iść, i patrzeć w światło, cierpiałby robiąc to wszystko, a tak by mu w oczach migotało, że nie mógłby patrzeć na te rzeczy, których cienie poprzednio oglądał. Jak myślisz, co on by powiedział, gdyby mu ktoś mówił, że przedtem oglądał ni to, ni owo, a teraz coś bliższego bytu, że zwrócił się do czegoś, co bardziej istnieje niż tamto, więc teraz widzi słuszniej; i gdyby mu ktoś teraz pokazywał każdego z przechodzących i pytaniami go zmuszał, niech powie, co to jest. Czy nie myślisz, że ten by może był w kłopocie i myślałby, że to, co przedtem widział, prawdziwsze jest od tego, co mu teraz pokazują?
– Z pewnością – powiada. – Nieprawdaż? A gdyby go ktoś zmuszał, żeby patrzał w samo światło, to bolałyby go oczy, odwracałby się i uciekał od tych rzeczy, na które potrafi patrzeć i byłby przekonany, że one są rzeczywiście jaśniejsze od tego, co mu teraz pokazują?
– Tak jest – powiada. – A gdyby go ktoś – dodałem – gwałtem stamtąd pod górę wyciągał po kamieniach i stromiznach ku wyjściu i nie puściłby go prędzej, ażby go wywlókł na światło słońca, to czy on by nie cierpiał i nie skarżyłby się i nie gniewał, że go wloką, a gdyby na światło wyszedł, to miałby oczy pełne blasku i nie mógłby widzieć ani jednej z tych rzeczy, o których by mu teraz mówiono, że są prawdziwe?
– No nie – powiada – tak nagle przecież. […]Źródło: Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003, s. 220–224.
Platon przeciwstawił wiedzy pozornej wiedzę pewną, a rzeczom zmysłowym inny rodzaj bytu – niematerialne, niezmienne, doskonałe i realnie istniejące idee. Naczelną, znajdującą się na szczycie hierarchii ideą było dobro. Widoczna na rycinie Gustave’a Dorego wizja Empireum z Boskiej komedii Dantego inspirowana była Platońską koncepcji hierarchii idei ze znajdującą się na szczycie ideą Dobra.
Poznanie
W jaki sposób człowiek może wyzwolić się z niewiedzy?
Państwo[…] – I myślę, że musiałby się przyzwyczajać, gdyby miał widzieć to, co na górze. Naprzód by mu najłatwiej było dojrzeć cienie, potem w wodach odbicia ludzi i innych przedmiotów, ciała niebieskie i niebo samo po nocy łatwiej by mógł oglądać patrząc na światło gwiazd i księżyca, niż po dniu widzieć słońce i światło słoneczne.
– Jakżeby nie? – Dopiero na końcu, myślę, mógłby patrzeć w słońce; nie na jego odbicie w wodach i nie mieć go tam, gdzie ono nie jest u siebie, ale słońce samo w sobie i na swoim miejscu mógłby dojrzeć i mógłby oglądać, jakie ono jest.
– Koniecznie – powiada. – Potem by sobie wymiarkował o nim, że od niego pochodzą pory roku i lata, i że ono rządzi wszystkim w świecie widzialnym, i że jest w pewnym sposobie przyczyną także i tego wszystkiego, co oni tam poprzednio widzieli.
– Jasna rzecz, że do tego by potem doszedł.
– Więc cóż? Gdyby sobie swoje pierwsze mieszkanie przypomniał i tę mądrość tamtejszą, i tych, z którymi razem wtedy siedział, wspólnymi kajdanami skuty, to czy nie myślisz, że uważałby sobie za szczęście tę odmianę, którą przeszedł, a litowałby się nad tamtymi?
– I bardzo.
– A tam u nich przedtem może niejeden zbierał od towarzyszów pochwały i zaszczyty, i dary, jeżeli najbystrzej umiał dojrzeć to, co mijało przed oczami, i najlepiej pamiętał, co przedtem, co potem, a równocześnie zwykło się było zjawiać i mijać, i najlepiej umiał na tej podstawie zgadywać, co będzie. Czy ty myślisz, że on by za tym tęsknił i zazdrościłby tym, których tamci obsypują zaszczytami i władzę im oddają? Czy też raczej czułby się tak, jak ten u Homera, i stanowczo by wolał „być na ziemi i służyć gdzieś u jakiegoś biedaka” i nie wiadomo jaką dolę znosić raczej, niż wrócić do poprzednich poglądów i do życia takiego jak tam? – Ja tak myślę – powiada – że wolałby raczej wszystko inne znieść, niż wrócić do tamtego życia. […]Źródło: Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003, s. 220–224.
Filozof
Jaki jest stosunek innych ludzi do filozofa, czyli kogoś, kto poznaje w sposób prawdziwy? Czy filozofia jest pomocna w codziennym życiu i oglądzie rzeczywistości zmysłowej?
Państwo[…] – A jeszcze i nad tym się zastanów. Gdyby taki człowiek z powrotem na dół zszedł i w tym samym szeregu usiadł, to czy nie miałby oczu napełnionych ciemnością, gdyby nagle wrócił ze słońca?
– I bardzo – powiada. – A gdyby teraz znowu musiał wykładać tamte cienie na wyścigi z tymi, którzy bez przerwy siedzą w kajdanach, a tu jego oczy byłyby słabe zanimby nie wróciły do siebie, bo przystosowanie ich wymaga nie bardzo małego czasu, to czy nie narażałby się na śmiech i czy nie mówiono by o nim, że chodzi na górę, a potem wraca z zepsutymi oczami, i że nie warto nawet chodzić tam pod górę. I gdyby ich ktoś próbował wyzwalać i podprowadzać wyżej, to gdyby tylko mogli chwycić coś w garść i zabić go, na pewno by go zabili.
– Z pewnością – powiada. […]Źródło: Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Kęty 2003, s. 220–224.
Platon przeciwstawiał fałszywe, złudne mniemania oparte na poznaniu zmysłowym (gr. doksa) wiedzy prawdziwej i pewnej. Zbiorowości ludzkie przywiązane są do swojej błędnej i niepewnej wiedzy. Jedyną, choć trudną drogę wyzwolenia oferuje filozofia, dająca poznanie prawdziwe. Dlatego też filozof miał w rozumieniu Platona swoistą misję do spełnienia – nie tylko poznać prawdę, ale również oświecać innych.
Słownik
(gr. allegoreo — mówić coś innego) motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma ukryte znaczenie dodatkowe, pozostawione domyślności czytelnika lub wyjaśnione przez autora; znaczenie to, zwane alegorycznym, jest połączone ze znaczeniem dosłownym zwykle w sposób umowny, mający oparcie w tradycji literackiej, kulturalnej, religijnej; sens alegorii jest ściśle określony i ustalony konwencjonalnie (w przeciwieństwie do symbolu)
(łac. deductio – wyprowadzenie) rozumowanie, które polega na wyprowadzaniu wniosków z przesłanek, które zostały uznane za prawdziwe; w takiej sytuacji również wnioski muszą być prawdziwe
(gr. dialektikḗ (téchnē) – dialektyczna (sztuka): diá – przez, poprzez + lego – mówię, łączę, zbieram) przeciwieństwo metody podawczo‑informacyjnej; jest metodą pytania i odpowiedzi, dialogu i rozmowy, prowadzącej do obalania mniemań i „rodzenia się” wiedzy prawdziwej
(gr. idéa – to, co widoczne, kształt, wyobrażenie, postać) jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, ze względu na swą historyczność i ilość zastosowań bardzo złożone w definiowaniu; do filozofii wprowadził je Platon, aby określić to, co inteligibilne, a więc niedostępne poznaniu zmysłowemu, a odkrywane jedynie przez rozum, tzn. racjonalny namysł nad światem, o którym pouczają nas zmysły; w dualizmie platońskim przeciwstawiana zmysłowej materii, z której (na wzór wiecznych idei) powstają zniszczalne rzeczy jednostkowe
(łac. idealis – idealny) nazwa wszystkich kierunków głoszących, że podstawową realnością są idee (byty pozazmysłowe), natomiast świat materialny jest czymś wtórnym, pochodnym; w metafizyce wyróżniamy idealizm obiektywny, głoszący, ze idee istnieją niezależnie od człowieka, oraz idealizm subiektywny – gdy istnienie rzeczywistości uzależnia się od umysłu ludzkiego; idealizm platoński (platonizm) głosi, że obok przemijalnych i zniszczalnych rzeczy we wszystkich dziedzinach bytu i działania istnieją pierwiastki idealne, wieczne i niezmienne, mające przewagę nad realnością, idealizm ten oznacza: w metafizyce (istnienie bytu idealnego, od którego byt realny jest niższy i zależny), w psychologii (uznanie, że nieśmiertelna dusza istnieje niezależnie od ciała jako najdoskonalsza część człowieka), w teorii poznania (istnieje wiedza racjonalna, niezależna od doświadczenia, a wiedza zmysłowa ma być jej podporządkowana), w metodologii (wyższość metody dialektycznej nad wszelkimi badaniami empirycznymi), w etyce (najwyższymi celami są dobra idealne i dobra realne powinny być im podporządkowane jako środki)
(łac. intelligibilitas – uchwytność intelektualna) przedmioty czystego intelektu, a więc poznawalne tylko przez czysty namysł intelektualny jako niematerialne i abstrakcyjne; od tego pojęcia pochodzi pojęcie poznania inteligibilnego, a zatem poznania poprzez badanie intelektualne, rozważanie czegoś
(łac. reductio – odprowadzenie z powrotem) rozumowanie prowadzące do obalenia danego twierdzenia