Przeczytaj
Źródła i inspiracje filozofii analitycznej
Filozofia analityczna, która podejmuje zagadnienia poznania w kontekście języka i jego mechanizmów, ma swoją bogatą tradycję. Pierwszym wielkim filozofem, rozważającym kwestie logiki, retoryki i zagadnienia języka w obrębie poetyki, był Arystoteles. Był on twórcą klasycznej koncepcji prawdy, opisywał działanie sylogizmusylogizmu i innych reguł wnioskowania, analizował kwestie struktury wypowiedzi oraz znaczeń słów, zwłaszcza wyrażeń niedosłownych, czyli metafor. Myśl Arystotelesa rozwijała w średniowieczu szkoła scholastyczna, podejmująca drobiazgowe analizy lingwistyczne i semantyczne, w szczególności dotyczące zagadnień teologicznych. Wielki średniowieczny spór toczony w obrębie tej szkoły o istnienie desygnatów językowychdesygnatów językowych pojęć ogólnych (uniwersaliów), zakończony zwycięstwem nominalizmunominalizmu, skierował filozofię zachodnią na tory refleksji o języku i nauce. Scholastyka znacząco rozwinęła także refleksję logiczną. Jej swoistym efektem był również tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga autorstwa Anzelma z Canterbury, który to wykorzystał definicję bytu absolutnego do sformułowania kategorycznej tezy w zakresie istnienia transcendencji.
Język matematyki i logiki analizowali z pasją racjonaliści XVII w. – Kartezjusz, Spinoza, Leibniz, wykorzystując go zarazem do formułowania swych epistemologicznych i ontologicznych tez. Z drugiej strony empiryzm brytyjski, od czasów którego nastąpił rozłam pomiędzy filozofią brytyjską a kontynentalną, zagadnienia poznania doświadczalnego i opisu tego poznania uczynił centrum filozoficznego zainteresowania, nieuchronnie kierując refleksję filozoficzną na język tego opisu. Przełom w podejściu do kwestii języka jako zagadnienia filozoficznego nastąpił w 2. połowie XIX w., zwłaszcza pod wpływem myśli twórcy systemu filozofii pozytywnej, Auguste’a Comte’a. To dla tego filozofa, a potem dla całej myśli uprawianej w nurcie pozytywistycznym, refleksja filozoficzna została zredukowana do zagadnień poznania, utożsamionego z poznaniem naukowym, a w związku z tym do kwestii języka, w szczególności języka nauki oraz zagadnień logiki. Refleksję nad tymi zagadnieniami podjął także neopozytywizm, w tym Koło Wiedeńskie (patrz: Czym był neopozytywizm?Czym był neopozytywizm?), pod wpływem swego inspiratora, Ludwiga Wittgensteina, a w ślad za nim m.in. szkoła lwowsko‑warszawska, zwłaszcza Kazimierz Twardowski czy Alfred Tarski. Kierunki te łączył akcent na doświadczalny charakter poznania świata, niechęć do metafizyki i koncentracja na kwestiach metodologii i języka nauki. Utworzyły one potem szeroki nurt filozofii językafilozofii języka, w której szczególne miejsce zajmuje brytyjska filozofia analityczna. W jej wczesnej fazie reprezentowali ją m.in. George E. Moore czy Bertrand Russel. Późniejsi najważniejsi jej twórcy to m.in. John L. Austin czy Paul Grice.
Obszary zagadnień filozofii analitycznej
Filozofia analityczna ogranicza swe zainteresowania do kwestii metajęzykowychmetajęzykowych, a w szczególności do sprawy znaczeń wyrażeń językowych i ich odniesienia do rzeczywistości, czyli zagadnienia prawdy, a także do zagadnień składni (struktury wypowiedzi językowej). Przyjmuje założenie, że język pełni zasadniczą funkcję w procesach poznawania świata przez ludzi. Uznaje również, że to narzędzie oraz efekty jego użycia mogą być zrozumiałe i dostępne dla każdego. Filozofia analityczna koncentruje się zatem na użyciach języka i jest nie tylko opisem metody, ale i jej zastosowaniem. Stara się doprowadzić rozpatrywane zjawiska językowe, w szczególności jej poszczególne wyrażenia, do takiego poziomu zrozumiałości i precyzji, by służyły trafnemu opisowi rzeczywistości. Analiza zjawisk sprowadzana jest tu do analizy wyrażeń językowych, w których zjawiska te są ujmowane. Filozofia analityczna uznaje zarazem, że jesteśmy w stanie dzięki językowi dotrzeć do prawdy o rzeczywistości obiektywnej, której językowy opis jest intersubiektywnieintersubiektywnie pojmowalny.
Ludwig Wittgenstein i jego Traktat logiczno‑filozoficzny
Ludwig Wittgenstein (1889‑1951) był prekursorem neopozytywistycznego zwrotu w filozofii europejskiej na początku XX w. Jego Traktat logiczno‑filozoficzny (1921) był dziełem przełomowym, przynoszącym w efektownej formie zbiór twierdzeń dotyczących w szczególności języka i jego wpływu na poznawanie świata. Pisze Wittgenstein m.in.:
Tractatus logico-philosophicus1. Świat jest wszystkim, co jest faktem.
2. To, co jest faktem – fakt – jest istnieniem stanów rzeczy.
3. Logicznym obrazem faktów jest myśl.
3.031 Mawiano niegdyś, że Bóg może stworzyć wszystko, ale nic, co byłoby sprzeczne z prawami logiki. – Nie potrafilibyśmy bowiem powiedzieć, jak taki „nielogiczny” świat wygląda.
3.032 W języku nie da się przedstawić nic „sprzecznego z logiką” – tak samo jak w geometrii nie da się przedstawić przez współrzędne figury sprzecznej z prawami przestrzeni albo podać współrzędnych punktu, który nie istnieje.
4. Myśl jest to zdanie sensowne.
4.001 Język jest ogółem zdań.
4.002 Człowiek posiada zdolność budowania języków, które pozwalają wyrazić sens – nie mając przy tym pojęcia, co i jak każde słowo oznacza. – Podobnie też mówimy, nie wiedząc, jak wytwarzane są poszczególne głoski.
Język potoczny stanowi część organizmu ludzkiego i jest nie mniej niż on skomplikowany.
Wydobycie logiki języka wprost z języka potocznego jest niepodobieństwem.
Język przesłania myśl. Tak mianowicie, że z zewnętrznej formy szaty nie można wnosić o formie przybranej w nią myśli. Kształtowaniu szaty przyświecają bowiem zgoła inne cele niż ujawnianie formy ciała.
Ciche umowy co do rozumienia języka potocznego są niebywale skomplikowane.4.003 Tezy i pytania, jakie formułowano w kwestiach filozoficznych, są w większości nie fałszywe, lecz niedorzeczne. Stąd też na pytania tego rodzaju nie można w ogóle odpowiedzieć, lecz jedynie stwierdzić ich niedorzeczność. Pytania i tezy filozofów polegają przeważnie na tym, że nie rozumiemy logiki naszego języka.
Są one w rodzaju pytania, czy dobro jest bardziej, czy mniej identyczne niż piękno.
Nic też dziwnego, że najgłębsze problemy nie są właściwie żadnymi problemami.4.0031 Wszelka filozofia jest „krytyką języka”.
4.112 Celem filozofii jest logiczne rozjaśnianie myśli.
Filozofia nie jest teorią, lecz pewną działalnością.
Dzieło filozoficzne składa się zasadniczo z objaśnień.
Wynikiem filozofii nie są „tezy filozoficzne”, lecz jasność tez.
Myśli skądinąd mętne i niewyraźne filozofia winna rozjaśniać i ostro odgraniczać.4.114 Filozofia winna wytyczać granice tego, co się da pomyśleć, a tym samym tego, co się pomyśleć nie da.
Winna ona ograniczać od wewnątrz to, co się nie da pomyśleć – przez to, co się pomyśleć daje.4.115 Przedstawiając jasno to, co wypowiadalne, wskaże [się] to, co niewypowiadalne.
4.116 Cokolwiek da się w ogóle pomyśleć, da się jasno pomyśleć. Cokolwiek da się wypowiedzieć, da się jasno wypowiedzieć.
5.6 Granice mego języka wskazują granice mego świata.
7. O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć.
Źródło: Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, tłum. B. Wolniewicz, Warszawa 2012.
Struktura tekstu Traktatu logiczno‑filozoficznego Ludwiga Wittgensteina.
Słownik
(łac. designatus – oznaczony) przedmiot/zbiór przedmiotów wskazywany przez nazwę: jeden w przypadku nazwy jednostkowej, więcej niż jeden w przypadku nazwy ogólnej
filozofia skoncentrowana na kwestiach języka, rozumianego zarówno jako narzędzie komunikacji, jak i poznawania świata
(łac. inter – między, subiectum – podmiot) zrozumiałość treści dla różnych podmiotów poznających, dla umysłów różnych ludzi
język o języku; wypowiedź/zbiór wypowiedzi na temat innych wypowiedzi językowych
(łac. nominalis – dotyczący imienia) stanowisko w sporze o uniwersalia (powszechniki), uznające, że pojęcia ogólne mają charakter jedynie językowy, są elementami słownika i nie przysługuje im pozajęzykowy byt, desygnaty tych pojęć nie istnieją
(gr. syllogistos – wniosek, rozumowanie) schemat wnioskowania dedukcyjnego z przesłanki ogólnej i szczegółowej, najbardziej znanym rodzajem sylogizmu jest sylogizm konstrukcyjny, np. przesłanka ogólna: „Zawsze kiedy pada śnieg, jest ślisko.”; przesłanka szczegółowa: „Dzisiaj pada śnieg.”; wniosek: „Dzisiaj jest ślisko.”