Przeczytaj
Tematem malarstwa historycznego są ważne wydarzenia związane z dziejami różnych państw, narodów, społeczeństw czy znakomitych osobistości. Zaliczamy doń również kompozycje religijne, które zostały zaczerpnięte z Biblii, mitologii czy też legend.
Rodzajem przedstawienia historycznego jest również batalistykabatalistyka. Sceny z bitew i wojen odnajdujemy już w sztuce starożytnego Egiptu, Grecji czy Mezopotamii. Są obecne na średniowiecznych malowidłach ściennych, pojawiają się w rękopisach. W sztuce renesansowej motywy batalistyczne pojawiają się w dziełach wielu wybitnych artystów (m.in. Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Rafaela, Paolo Uccello).
Jednak prawdopodobnie największą popularnością motywy walki cieszyły się w okresie baroku (przedstawiali je m.in. Peter Paul Rubens, Diego Velázquez, Charles Le Brun) – wówczas uważano je za najszlachetniejszy rodzaj sztuki, oraz pod koniec XVIII w. i w XIX w., kiedy tworzyli tacy twórcy jak Francisco Goya, Antoine‑Jean Gros, Horace Vernet, Eugène Delacroix, Jean‑Louis‑Ernest Meissonnier, Adolph von Menzel, Wasilij Surikow czy Wasilij Wierieszczagin).
Jak myślisz, dlaczego malarz umieścił na obrazie boginię zwycięstwa?
Malarstwo polskie wobec niepodległości
Pierwsi znaczący polscy malarze historyczni pojawiali się pod koniec XVIII wieku, u schyłku Rzeczpospolitej – w okresie klasycyzmu. Nadworny malarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – Marcelo Bacciarelli (z pochodzenia Włoch) stworzył szereg obrazów, przedstawiających ważne sceny z historii Polski oraz portrety najistotniejszych postaci, w tym 23 królów. Kolejny malarz z tego okresu, Jan Piotr Norblin (z pochodzenia Francuz, przebywał w służbie Czartoryskich) był świadkiem przełomowych wydarzeń po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja. Kultura polska zawdzięcza mu ilustracje tamtych dni – moment przyjęcia Konstytucji 3 maja, rysunki walk na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, wieszania zdrajców. Co ciekawe, Norblin zatrudniony był oficjalnie w roli ilustratora Insurekcji warszawskiejInsurekcji warszawskiej w 1794 roku, naszkicował m.in. obóz powstańców, rzeź Pragi, a wspólnie z Aleksandrem Orłowskim – bitwę pod Racławicami.
Okres romantyzmu w Polsce związany jest z twórczością Piotra Michałowskiego, znakomitego malarza scen batalistycznych (stworzył kilka wersji bitwy pod Somosierrą, uwiecznił epizody z powstania listopadowego 1830‑31) oraz portretów (wizerunki polskich hetmanów, chłopów, Żydów, członków rodziny i przyjaciół). Michałowski tworzył też sceny rodzajowe z życia wsi, wiele kompozycji poświęcił epopei napoleońskiej, postaci cesarza Napoleona i dziejom oręża polskiego.
Innym przedstawicielem polskiego romantyzmu jest January Suchodolski. W 1830 r., w randze kapitana, wziął udział w powstaniu listopadowym, walczył m.in. pod Wawrem, Grochowem i Iganiami. Szkicował sceny z udziałem żołnierzy oraz portretów kolegów. Po upadku powstania zdecydował się nie wyjeżdżać z kraju, w 1860 r. stał się jednym z założycieli Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Muzeum Sztuk Pięknych (1864 rok).
Ku pokrzepieniu serc: mistrz Matejko
W drugiej połowie XIX w. malarstwo historyczne w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej nawiązywało do nurtów narodowych. Jego przedstawicielami w Polsce byli m.in. Józef Simmler – autor wymownych alegorii po upadku powstania styczniowego, Wojciech Gerson – znany ilustrator, Henryk Siemiradzki – światowej sławy akademik, nawiązujący w twórczości do motywów antycznych, i przede wszystkim - Jan Matejko.
Twórczość tego najwybitniejszego przedstawiciela polskiego malarstwa historycznego ukształtowała się pod wpływem powstania styczniowego (1863–64). Efektem tych tragicznych wydarzeń był program artystyczny Matejki, zawarty w słowach „zacznę od ran”, zakładający rozliczenie się z bolesnymi momentami w historii Polski. Najlepiej wyraża go niedokończony obraz Rok 1863 albo Zakuwana Polska.
Opisz, w jaki sposób został przedstawiony Bartosz Głowacki, drugi bohater bitwy racławickiej.
W kolejnych dziełach Matejki zaczęła być widoczna, charakterystyczna wyłącznie dla niego, historiozoficzna formuła malarstwa. Na czym polegała? Malarz ukazywał momenty, powiązane relacją przyczynowo‑skutkową. Skupiał się na reakcji postaci, czasem wprowadzał osoby, które w danym wydarzeniu nie uczestniczyły – miało to pomóc widzowi dostrzec łańcuch przyczyn i skutków.
Artysta drobiazgowo studiował realia historyczne, tworząc wiarygodny obraz przeszłości. Zwracał uwagę na problemy, wplatał wątki rozliczeniowe – m.in. w słynnym dziele Rejtan z 1866 roku. W Stańczyku na balu u królowej Bony (1862) głównym motywem jest z kolei beztroska elit politycznych, co w przyszłości miało zaowocować upadkiem potężnej Rzeczypospolitej. Oskarżenie o warcholstwo i polityczną krótkowzroczność padło też w Kazaniu Skargi (1864).
Matejko realizował swój historiozoficzny do końca życia, przede wszystkim w wielkoformatowych obrazach. Z czasem jednak treści tragiczne zaczęły ustępować innym ideom. Obraz Batory pod Pskowem z 1872 r. ukazuje zderzenie dwóch odmiennych cywilizacji: polskiej — opartej na zasadzie poszanowania godności ludzkiej, i rosyjskiej — godność tę poniżającej. Wielkość Rzeczypospolitej obrazują też: Bitwa pod Grunwaldem z 1878 r. i Hołd pruski z 1882 roku.
Wyjaśnij, dlaczego książę litewski Witold został przedstawiony w centrum obrazu.
W późnych dziełach Matejki upadek Polski był postrzegany jako nieumiejętność pójścia właściwą drogą, np. w obrazie Kościuszko pod Racławicami z 1887 r. jest ukazany konflikt społeczny między szlachtą a chłopami, który miał doprowadzić do zaprzepaszczenia dzieła naczelnika. Jednym z ostatnich dzieł historycznych Matejki był Poczet królów i książąt polskich z 1892 roku.
Twórczość tego wielkiego malarza najpełniej wpisuje się w przypisywaną Henrykowi Sienkiewiczowi formułę ku pokrzepieniu serc
. Idea ta była myślą przewodnią powstania Trylogii, co przyznawał sam autor. Widoczna jest też w wielu innych dziełach literackich i malarskich, powstałych w czasie zaborów.
Patriotyzm u Kossaków
Nieco mniej znanym, niż Matejko, przedstawicielem polskiego malarstwa historycznego był Juliusz Kossak. Ten znakomity akwarelista, piewca stanu szlacheckiego, podróżując po Wołyniu, Podolu i Ukrainie malował stadniny, polowania i podobizny koni, ale utrwalał też sceny batalistyczne i historyczno‑rodzajowe. Jest autorem m.in. Odsieczy smoleńskiej z 1882 r., ilustracji do poematów Wincentego Pola i Trylogii Henryka Sienkiewicza oraz cykli z historii zasłużonych rodzin (np. Fredrów, Gniewoszów).
Malarzem był też syn Juliusza, Wojciech Kossak. Jego obrazy przedstawiają wydarzenia historyczne z czasów wojen napoleońskich oraz powstania listopadowego. Malarz zadebiutował płótnem Wyjazd na polowanie w Gödöllö w 1887 r. Następnie skupił się na odtwarzaniu scen batalistycznych tworząc patriotyczno‑historyczne dzieła, takie jak Sztab Kościuszki, Wierny Towarzysz czy Napoleon dekoruje T. Tyszkiewicza.
Prawdopodobnie najbardziej znanym dziełem Wojciecha Kossaka jest, stworzona wspólnie z Janem Styką w latach 1893‑94 Bitwa Pod Racławicami (zwana potocznie Panoramą Racławicką). Obraz ten został namalowany na płótnie żaglowym, mierzącym w sumie 1800 m kw! Do zagruntowania płótna zużyto 750 kg farby. Panorama namalowana została na cylindrycznym płótnie, rozpiętym w budynku specjalnie zbudowanej w tym celu rotundy. Początkowo Panorama Racławicka eksponowana była we Lwowie, a po utracie tego miasta, od 1985 r. prezentowana jest w rotundzie we Wrocławiu.
Warto zaznaczyć, że malarzem historycznym był też syn Wojciecha, Jerzy Kossak, tworzący głównie w 20‑leciu międzywojennym. Pozostawał nieco w cieniu ojca, jednak stworzył wiele płócien o tematyce wojennej, m.in. Odwrót Napoleona spod Moskwy z 1927 r., Huzar z koniem w pejzażu zimowym z 1938 r., Pościg 6. Pułku Ułanów za bolszewikami i Pogoń ułanów za Kozakami z 1938 r. Do szlacheckiej, patriotycznej rodziny Kossaków należeli też m.in. poetka Maria Pawlikowska‑Jasnorzewska, pisarka Zofia Kossak‑Szczucka, malarze Karol Kossak i Leon Kossak oraz biolożka i leśniczka Simona Kossak.
Ku niepodległości
Obok Matejki i Kossaków w nurt XIX‑wiecznego malarstwa patriotycznego wpisuje się też Artur Grottger, autor cyklu obrazów o powstaniu styczniowym. Reprezentuje on typ polskiego artysty, który za pośrednictwem sztuki walczy o niepodległość ojczyzny. Grottger wielką populaność zyskał na przełomie XIX i XX wieku, w okresie panowania legendy powstańczej.
U schyłku XIX w. tematyka patriotyczna ustąpiła nieco popularnemu wówczas w całej Europie impresjonizmowiimpresjonizmowi. Jednak twórcy tacy jak Stanisław Wyspiański czy Jacek Malczewski nie pozostawali obojętni wobec spraw polskich. Ten ostatni, znany symbolistasymbolista, malował obrazy, przedstawiające zsyłki na Syberię.
Polscy malarze historyczni XIX w. odegrali znaczącą rolę nie tylko jako artyści. Ich utożsamienie się z dziejami kraju i narodu, „pokrzepianie serc” i podtrzymywanie patriotyzmu, wpłynęło na postawy społeczne i wybory dokonywane w tamtych czasach. Bez polskiego malarstwa historycznego walka o niepodległość i jej odzyskanie w 1918 r. byłyby o wiele trudniejsze.
Słownik
przedstawienie scen bitewnych, pochodów wojennych, oblężeń i życia obozowego, głównie w malarstwie i grafice, ale też w literaturze i filmie
zbrojne powstanie armii koronnej i mieszkańców Warszawy w dniach 17‑19 kwietnia 1794 roku, w czasie Insurekcji kościuszkowskiej; występowali przeciwko okupantom rosyjskim; powstanie to było największym sukcesem militarnym powstania kościuszkowskiego
(fr. Impressionisme, łac. - impressio „odbicie, wrażenie”) – kierunek w kulturze europejskiej, później także w amerykańskiej, zapoczątkowany przez paryskich malarzy i trwający kilka dekad na przełomie XIX i XX w.; celem impresjonistów było uwolnienie się od dziedzictwa epoki romantyzmu, sztywnych zasad i patosu; nie interesowała ich tematyka społeczna, czy historyczny heroizm; starali się uchwycić nieustannie zmieniającą się rzeczywistość i utrwalić subiektywne, ulotne wrażenia
(gr. sýmbolon, tłum. znak umowny) – kierunek w poezji i sztukach plastycznych, powstały we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX w., zakładał, że świat poznawany zmysłami (materialny) jest złudą skrywającą prawdziwy, idealny świat, którego zmysłami i rozumem nie da się właściwie zinterpretować
Słowa kluczowe
batalistyka, malarstwo, Matejko, patriotyzm, Rzeczpospolita, zabory, kultura polska w II połowie XIX w., nauka polska w II połowie XIX w., romantyzm, impresjonizm, symbolizm, malarstwo historyczne
Bibliografia
A. Paterek, Polskie obrazy historyczne, Wydawnictwo Arystoteles, Warszawa 2017.
J. Malinowski, Malarstwo polskie XIX wieku, Warszawa 2003.
P. Wandycz, Pod zaborami 1795‑1918, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994.
H. Markiewicz, Pozytywizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.
T. Cegielski, K. Zielińska, Historia. Dzieje nowożytne, wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997.