Przeczytaj
Człowiek sentymentalny
Jeden z prekursorów zachodnioeuropejskiego sentymentalizmu, Jean Jacques Rousseau (1712–1778), w Rozprawie o nierówności stwierdził, że świat człowieka jest pełen fałszu i pozorów, ponieważ zniszczone zostały naturalne więzi międzyludzkie oraz tworzące je zasady moralne. Filozof uznał, że uczucie i sumienie, które pozwala osiągnąć cnotę, powinny być fundamentem moralności człowieka. Obyczajowość pełna konwenansów powodowała bowiem, że jednostka stawała się samotna, zagubiona i nieszczęśliwa. W Umowie społecznej Rousseau postulował powrót do autentycznych i trwałych wartości budujących wzorcowy ideał człowieka wrażliwego. Czucie, które można by uznać za odpowiednik empatii, stało się według twórców literatury sentymentalnej podstawą komunikacji między ludźmi i światem. Ostoją uczuć było zaś serce pozwalające w emocjonalny sposób reagować na otaczającą rzeczywistość.
Motywy literatury sentymentalnej
Twórcy literatury sentymentalnej wytworzyli stały zestaw motywów i tematów. Były to wątki i toposy występujące już wcześniej w literaturze, ale teraz reinterpretowane – ukazywane z odmiennej perspektywy i służące innym celom. Często podkreślano opozycję między naturą a kulturą. Dlatego też sentymentalni poeci idealizowali wieś, która traktowana była przez nich jako miejsce wolne od zgubnego wpływu cywilizacji, zupełnie inne niż miasto czy dwór. To prowincja – z całym bogactwem kultury ludowej – stała się tą przestrzenią, w której w pełni mogła rozwinąć się wrażliwa osobowość człowieka. Wieś była również niczym ArkadiaArkadia – mityczna kraina wiecznej szczęśliwości. Twórcy literatury sentymentalnej chętnie tworzyli więc sielankisielanki (gatunek wykorzystujący topos arkadyjskitopos arkadyjski), ponieważ ich bohaterami lirycznymi byli mieszkańcy wsi, często pasterze, kierujący się naturalnymi odruchami serca. Bohater sentymentalny dążył więc do poznania samego siebie, wsłuchiwał się we własne uczucia, a hierarchii pozornych wartości wielkiego świata przeciwstawiał prostotę, dobroduszność, cnotliwość. Człowiek sentymentalny chętnie przebywał na łonie natury, zaś przyroda jako motyw literacki była tłem między innymi jego miłosnych rozterek.
Miłość sentymentalna
Postulowany typ wrażliwości doprowadził do utrwalania w literaturze określonej wizji miłości. Sentymentalni kochankowie, empatyczni i obdarzeni bogatą wyobraźnią, mieli skłonność do analizowania własnych stanów uczuciowych, co często prowadziło do cierpienia spowodowanego tęsknotą lub nieuzasadnioną zazdrością. Perypetie z ich udziałem zawsze jednak szczęśliwie się kończyły. Miłość sentymentalna była zatem uczuciem sielankowym – wyidealizowanym. Taką wizję miłości można dostrzec w znanych sielankach Franciszka Karpińskiego – w wierszach Do Justyny [Drzewa, wyście małe były
], Do Justyny. Tęskność na wiosnę czy Laurze i Filonie oraz wierszu Krosienka, W stylu pasterskim Franciszka Dionizego Kniaźnina. Na poważne konsekwencje pozornie niewinnych gierek miłosnych zwrócili uwagę dopiero twórcy literatury romantycznej, przede wszystkim Johann Wolfgang Goethe w Cierpieniach młodego Wertera (1774) oraz Adam Mickiewicz w Balladach i romansach (1822) i w Dziadach części II (1823).
O „Erotykach” Franciszka Dionizego KniaźninaPisarze nurtu sentymentalnego na potrzeby poezji miłosnej wykorzystywali elementy, rekwizyty i realia pasterskie. Ukształtowali charakterystyczny typ sielanki czułej. Przedmiotem pieśni zakochanego była zazwyczaj pochwała wybranej pasterki i powierzenie jej swych uczuć. Sielanka stała się więc wyznaniem miłosnym, poprzedzonym krótkim wstępem narratora. Opowiadacz bądź motywował swą sytuację uczuciową, bądź też obrazował okoliczności wyznania. W takim ujęciu nie było dynamizmu, analizy relacji między partnerami, wprost przeciwnie — ukazywano rozterki i przemyślenia tylko jednej strony. W sielance czułej ważną rolę odgrywała przyroda — nie była już tylko tłem przeżyć lirycznych bohaterów, ale stała się równorzędnym partnerem dialogu.
Sięgnięcie przez poetów sentymentalnych do skarbnicy twórczości ludowej i związana z tym stylizacja były zjawiskiem odkrytym na nowo, odświeżającym tradycyjny repertuar możliwości literackich i twórczych rozwiązań. Motywy ludowe stawały się bądź inspiracją do napisania nowego utworu, bądź też słowa pieśni ludowych, dosłownie przytaczane, służyły jako komentarze do miłosnych pieśni pasterskich.
O autorze
Franciszek Dionizy Kniaźnin (1750–1807) – poeta okresu oświecenia. W jego twórczości pojawiają się elementy rokokowe, szczególnie w Erotykach (1779), ale znany jest również jako twórca polskiego sentymentalizmu, czerpiący z kultury ludowej (Krosienka. W stylu pasterskim). Pisał sielanki, erotyki, ody (Oda do wąsów). Był związany z dworem książąt Czartoryskich, na którym pełnił funkcje między innymi sekretarza, nauczyciela dzieci i nadwornego poety.
Słownik
fikcyjna kraina traktowana przez poetów jako kraina wiecznej szczęśliwości, spokoju, ładu, sielskiego życia; od jej nazwy wywodzi się określenie topos arkadyjski; także nazwa historycznej krainy sytuowanej na Półwyspie Peloponeskim
(gr. élleipsis – opuszczenie, pominięcie) wyrzutnia; figura stylistyczna polegająca na opuszczeniu w zdaniu wyrazu lub wyrazów domyślnych w kontekście
(gr. eidullion) spokojne, sielankowe życie; także gatunek literacki obejmujący utwory poetyckie o tematyce pasterskiej
(łac. conventio – układ, zgoda, konwencja) odnoszący się do konwencji, czyli umownego sposobu prezentowania treści w literaturze i sztuce
utwór literacki przedstawiający wyidealizowany obraz życia mieszkańców wsi, często pasterzy, blisko związanych z naturą
motyw krainy wiecznej szczęśliwości powtarzający się w literaturze i sztuce różnych epok. Najbardziej reprezentatywne przykłady toposu arkadyjskiego w polskiej literaturze można odnaleźć np. w Pieśni Panny XII z cyklu Pieśni świętojańskiej o sobótce Jana Kochanowskiego, w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, Mojej piosnce [II] Cypriana Norwida, Lalce Bolesława Prusa, Sklepach cynamonowych Brunona Schulza czy w Dolinie Issy Czesława Miłosza