Religia a dramat starożytny i średniowieczny

R1a6LyDLFgwaO1

Rycina przedstawia starożytny teatr na świeżym powietrzu. Na scenie i proscenium znajdują się liczni aktorzy, na zbudowanej na zboczu widowni siedzą widzowie.

W XXI w. wiedza na temat kultury antycznej jest znacznie większa niż ta, którą dysponowali ludzie żyjący w średniowieczu. Dotyczy to także antycznego dramatu. Wprawdzie w średniowiecznych szkołach i uniwersytetach analizowano wybrane tragedie i komedie napisane przez Greków lub Rzymian, jednak znajomość starożytnych dokonań w tym zakresie dotyczyła bardzo wąskiego grona osób. Rozwój tego rodzaju literackiego został zerwany, m.in. z powodu postrzegania dokonań antycznych jako pogańskich. Odrzucenie tradycji starożytnej nie oznaczało jednak całkowitego zaniku działań teatralnych: w miejsce dramatu starożytnego pojawił się dramat średniowieczny. Mimo wielu różnic między nimi podstawowym elementem je łączącym był związek z religią. Genezy teatru antycznego poszukuje się w obrzędach na cześć Dionizosa, natomiast istotna część przedstawień średniowiecznych wyrastała z chrześcijańskich obrzędów kościelnych. Nie oznaczało to jednak całkowitej nieobecności dramatu świeckiego, np. w postaci występów histrionówhistrionhistrionów.

Gatunki średniowiecznego dramatu religijnego

Dominacja tematyki religijnej w dramacie średniowiecznym dotyczy całej epoki.  Początki tego zjawiska przypadają na X wiek, kiedy pojawiły się pierwsze przedstawienia odwołujące się do historii opisanych w Biblii. Z czasem ich formuła zaczęła się zmieniać: dzieła, które powstawały w kolejnych stuleciach, dokumentowały ewolucję w ramach poszczególnych gatunków literackich oraz pojawianie się nowych form dramatu religijnego.

R2L8WogNbBPQP1

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w obszernej szacie, jadącego na koniu. Konia prowadzi inny mężczyzna. Za nimi podąża grupa kobiet i mężczyzn w strojach z czasów Chrystusa, a także widzowie oglądający misterium.

Punktem dojścia w rozwoju dramatu średniowiecznego było ukształtowanie się dwóch gatunków: misteriummisteriummisterium oraz miraklamiraklmirakla. Oba pojawiły się w XII w. i były popularne co najmniej do końca epoki. Pierwszy z nich przedstawiał wydarzenia biblijne lub zaczerpnięte z apokryfówapokryfapokryfów bądź żywotów świętych, przedstawiane w rozbudowanej formie i w językach narodowych. Na drugi składały się utwory, które koncentrowały się na cudach dokonywanych przez męczenników i świętych. Dużą popularnością cieszyły się także utwory zaliczane do moralitetówmoralitetmoralitetów. Ten gatunek dramatu łączył w sobie problematykę religijną i świecką, zazwyczaj ukazując głównego bohatera – uosabiającego każdego człowieka – w sytuacji granicznej, np. w chwili śmierci.

Dramat liturgiczny

Powstanie misteriów, miraklów i moralitetów było końcowym etapem rozwoju dramatu średniowiecznego. Poprzedziło go formowanie się dramatu liturgicznego. Jego początki przypadają na X wiek, a szczególny rozwój obserwuje się w XIII stuleciu, co oznacza, że przez pewien czas ta forma działań teatralnych funkcjonowała równolegle z misterium. Między  oboma gatunkami można zauważyć określone podobieństwa, wynikające przede wszystkim z odwoływania się do tego samego źródła, czyli Biblii. Dopiero podczas Soboru Trydenckiego (1545–1563) władze Kościoła katolickiego zadecydowały o zakazie prezentowania tego typu przedstawień, m.in. broniąc się przed zarzutami stawianymi przez protestantów, że zgadzają się na rozpowszechnianie motywów apokryficznych, niemających potwierdzenia w Piśmie Świętym.

R4Y7OrBpVYDEI1

Obraz przedstawia wnętrze kościoła. Przy ołtarzu znajduje się grupa księży w zdobnych ornatach. Z oddali nadchodzą biskup w mitrze na głowie, z pastorałem w ręku, zakonnik z księgą oraz ludzie w wytwornych strojach z epoki.

Nazwa „dramat liturgicznydramat liturgicznydramat liturgiczny” wskazuje na związki z liturgią Kościoła katolickiego. Wszystkie formy dramatu liturgicznego łączy kilka podstawowych elementów:

• tematyka religijna,

• odniesienia do wydarzeń należących do Wielkiego Tygodnia, np. Ostatniej Wieczerzy, Męki Jezusa i obecności Maryi pod krzyżem, pogrzebu Chrystusa czy zstąpienia Jezusa do otchłani,

• uznanie Biblii za podstawowe źródło tekstu,

• język łaciński,

• niewielkie rozmiary (od kilkunastu do kilkudziesięciu wersetów),

• miejsce wystawienia, którym miała być świątynia,

• aktorzy biorący udział w przedstawieniu, czyli księża i klerycy.

Mimo występowania podobieństw w obrębie dramatów liturgicznych można także wskazać rozbieżności, które są podstawą rozróżniania gatunków należących do dramatu liturgicznego. Za podstawowe kryteria przyjmuje się:

• obszerność dzieła,

• obecność gestów towarzyszących tekstowi,

• dobór źródeł tekstu.

Podział dramatu liturgicznego

Pojęcie „dramat liturgiczny” jest stosowane w dwóch zakresach: węższym i szerszym. Używa się go, by wyróżnić jedną z form dramatu towarzyszącego obrzędom liturgicznym w kościele bądź jako nazwy obejmującej kilka podstawowych odmian:

Słownik