Specyfika Myśli

Autor formułuje aforyzmyaforyzmaforyzmy, problemy, paradoksy, niejednokrotnie zaledwie zarysowując rozwiązania albo nie podając ich w ogóle. W ten sposób z jednej strony czytelnik zostaje zmuszony do samodzielnego myślenia, z drugiej zaś już w samej formie pracy odzwierciedlona zostaje główna idea filozofii Pascala: intelektualna bezradność i zagubienie człowieka. Czytając Myśli, doświadczamy tego, co ich autor zawarł w aforyzmie:

Pascal nie stworzył spójnego systemu filozoficznego. Omawiając jego filozofię, koncentrujemy się po prostu na głównych tematach jego refleksji.

Rozum, zmysły, serceserceserce

R4TrBFxDglajT1

Zdjęcie przedstawia otwartą książkę. Książka leży na stole. Dwie karty książki są zagięte do wewnątrz. Tworzą symbol serca.

Szczególnie dużo miejsca poświęca Pascal kwestii poznania. Krytykuje Kartezjusza za przecenienie znaczenia metody matematycznej. Pisze: Kartezjusz bezużyteczny i niepewny (Myśli, jw., fragm. 195). Nie oznacza to, że Pascal w ogóle tę metodę odrzucał. Uważał wszak, że jej zastosowanie jest bardzo ograniczone. Bezużyteczność Kartezjusza to dla Pascala bezużyteczność metody matematycznej w zastosowaniu do zagadnień filozoficznych, moralnych i religijnych. Metoda ta jest skuteczna tylko na obszarze matematyki i logiki. Rozum ludzki, z grubsza rzecz biorąc, to bowiem dla Pascala coś w rodzaju komputera, czyli maszyny do przetwarzania danych. Te dane trzeba jednak do niego najpierw wprowadzić. Skąd one pochodzą? Na przykład z doświadczenia.

Pascal zwraca również uwagę na to, że zmysły i rozum znajdują się we wzajemnym konflikcie. Zmysły zwodzą rozum, rozum zwodzi zmysły. Polega to na tym, że z jednej strony zmysły, jak widać w słynnych argumentach sceptyckich (np. Kartezjusza), mogą nas mylić i oszukiwać, z drugiej zaś strony nasze racjonalne założenia wpływają na wynik doświadczenia – w naszym postrzeganiu bardzo łatwo ulegamy sugestii rozumu i dane zmysłowe dopasowujemy do sformułowanych już zasad:

Pascal wylicza także inne przeszkody w dochodzeniu do prawdy na drodze rozumu i doświadczenia. Należą do nich: miłość własna, namiętności i ułomność pamięci. Właśnie przez miłość własną, zdaniem Pascala, brak rozumowi i zmysłom szczerości − człowiek nieświadomie faworyzuje poglądy, które mu schlebiają. Poza tym ludzie szukają pewności ze względu na poczucie bezpieczeństwa, a nie ze względu na miłość prawdy. A to, co znajdują, jest zaciemniane przez szaleństwa namiętności:

Taki jest oto obraz możliwości poznawczych człowieka. Co nam pozostaje? Jeżeli dane pochodzące ze zmysłów są niepewne i ograniczone, to skąd czerpać pewność, co może być źródłem oparcia? Odpowiedź Pascala zawiera się w jednym słowie: serce. Pascal zauważa, że oczywistość wyjściowych pojęć matematycznych i geometrycznych takich jak przestrzeń, liczba czy równość jest pojmowana przez nas wprost, bez pośrednictwa rozumu i nie wymaga dowodzenia. Dzisiaj nazywamy takie poznanie intuicyjnym. Pascal używał natomiast terminów: serce, wola, instynkt, a nawet natura. Rozciągnął też zakres kompetencji serca na kwestie religijne i moralne. Tak jak oczywiste samo przez się jest dla nas pojęcie przestrzeni czy czasu, tak, zdaniem Pascala, oczywistymi są prawdy moralne i religijne.

Poznanie człowieka powinno przebiegać w ten sposób, że serce wychwytuje podstawowe zasady, a rozum wyciąga z nich logiczne konsekwencje. Z tej właśnie perspektywy filozofia Pascala stanowi przeciwdziałanie nadużyciom rozumu. W jednej ze swoich przygód tytułowy bohater powieści Rudolfa Ericha Raspe’a – Baron Münchhausen – wyciąga sam siebie z bagna za włosy wbrew oczywistym prawom grawitacji. Czymś takim jest dla Pascala rozum Kartezjański − dojść na drodze rozumu do fundamentalnych prawd, w tym dowieść istnienia Boga, jest równie niemożliwe, jak wyciągnąć siebie samego z bagna za włosy.

Słownik