Przyrost naturalnyprzyrost naturalny (ruch naturalny)Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w ciągu określonego czasu. Przyrost naturalny jest wartością bezwzględną wyrażaną liczbą osób i może być:

• dodatni – gdy liczba urodzeń jest wyższa od liczby zgonów,

• ujemny – w sytuacji odwrotnej (więcej zgonów niż urodzeń).

Aby można było porównywać skalę tego zjawiska, stosuje się w demografii wskaźnik (stopę) przyrostu naturalnego (PN). Wskaźnik przyrostu naturalnego podaje się w promilach.

$PN=\frac{liczba\;urodzeń\;żywych\;-\;liczba\;zgonów}{liczba\;ludności}\times1000‰$

Przy wszelkich analizach i badaniach porównawczych stosowane są więc zazwyczaj wartości względne, tzn. przeliczane na 1000 mieszkańców. Są to:

• współczynnik (stopa) przyrostu naturalnego,

• współczynnik urodzeń (rodność),

• współczynnik zgonów (umieralność),

Współczynnik urodzeń (rodność) to stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie (najczęściej roku) do liczby ludności według stanu na środek okresu lub do średniej liczby ludności z tego okresu – wyrażony w ‰ (tj. na 1000 ludności).

$WU=\frac{liczba\;urodzeń\;żywych\;}{liczba\;ludności}\times1000‰$

Współczynnik zgonów (umieralność) to stosunek liczby zgonów w danym okresie (najczęściej roku) do liczby ludności według stanu na środek okresu lub do średniej liczby ludności z tego okresu – wyrażony w ‰ (tj. na 1000 ludności).

$WZ=\frac{liczba\;zgonów}{liczba\;ludności}\times1000‰$

Aby obliczyć rzeczywistą zmianę liczby ludności określonego obszaru, należy skorygować przyrost naturalny (PN) o wielkość salda migracjisaldo migracjisalda migracji (SM).

$SM=liczba\;imigrantów\;-\;liczba\;emigrantów$

Imigrant jest to osoba przybywająca na dany obszar, natomiast emigrant to osoba opuszczająca dane terytorium.

W efekcie można dla danego obszaru określić przyrost rzeczywistyprzyrost rzeczywistyprzyrost rzeczywisty ludności (PRZ).

$PRZ=PN\;+\;SM$

Przyrost naturalny zmienia się w czasie, a jego poziom zależy od wielu różnorodnych czynników:

• demograficznych,

• biologicznych,

• kulturowych,

• politycznych,

• ekonomicznych.

Przyrost naturalny, rozumiany jako różnica między liczbą urodzeń i zgonów na danym obszarze w danym okresie, jest zdeterminowany przez różne czynniki wpływające na płodność oraz umieralność. Bardzo ważny wpływ na kształtowanie się przyrostu naturalnego ma obniżanie się współczynnika dzietności oraz starzenie się społeczeństwa.

Istnieją w Polsce obszary, na których występuje dodatni przyrost naturalny, a na innych osiąga on poziom poniżej zera (ubytek naturalny).

W rozkładzie terytorialnym wartość przyrostu naturalnego wykazuje dalej pewną prawidłowość. Wartość ta niższa jest na terenach miejskich i o wyższym poziomie rozwoju społeczno‑gospodarczego. W 2018 r. kształtowała się na poziomie -1,2. Spowodowane jest to większym znaczeniem konsumpcyjnego charakteru życia, modelu rodziny małodzietnej, mniejszym znaczeniem wartości religijnych. Wyższa wartość występuje natomiast na terenach wiejskich i o niższym poziomie rozwoju społeczno‑gospodarczego. W 2018 roku wynosiła 0,54.

Dodatni przyrost naturalny występuje w pięciu województwach. Najwyższy jest w województwach: małopolskim, wielkopolskim i pomorskim.

Ujemny przyrost naturalny występuje w jedenastu województwach. Najniższy jest w województwach: łódzkim, świętokrzyskim i opolskim.

Najniższa stopa przyrostu naturalnego występuje w województwach centralnej Polski, zwłaszcza wysoko zurbanizowanych (województwo łódzkie, mazowieckie, śląskie, dolnośląskie). Tutaj szczególnie niski przyrost naturalny występuje w dużych aglomeracjach miejskich, co wiąże się z dużą aktywnością kobiet na rynku pracy, zwłaszcza w sektorze usług. W Łodzi na niski poziom wpłynęły przekształcenia w przemyśle włókienniczym w latach 90., co wiązało się ze zwolnieniami kobiet i trudną sytuacją materialną w całym województwie. W innych miastach widoczne są tendencje większego zatrudnienia kobiet, szczególnie w sektorze usług.

Wiejskie tereny Polski Centralnej i Polski Wschodniej z przewagą gospodarki rolnej od dłuższego czasu wyludniają się wskutek ucieczki młodych ludzi do miast. Toteż na wsiach pozostaje niewielu chętnych, by założyć rodzinę. Wyjątkiem są dobrze zagospodarowane tereny województw wielkopolskiego czy pomorskiego. Tam od lat utrzymuje się dodatni przyrost naturalny

Wysokie wskaźniki przyrostu naturalnego odnotowywane są też w województwach południowo‑wschodnich, m.in. w województwie małopolskim, którego tereny nie podlegały wahaniom ruchów migracyjnych, stąd obserwuje się wśród mieszkańców silne więzi rodzinne (Górale na Podhalu). Z kolei w województwie podkarpackim panuje model rodziny wielodzietnej od pokoleń - tu też obserwuje się też niewielki stopień migracjimigracjamigracji. Podobne tendencje mają miejsce w województwach zachodnich i północnych (np. woj. pomorskie, które zamieszkuje ludność Ziem Odzyskanych po II wojnie światowej).

Słownik