Rsc5iwElshPQ91

Na zdjęciu znajduje się stado złożone z pięciu szympansów. Małpy mają owłosione ciało, pokryte czarną sierścią. Ich kończyny są długie, zakończone pięcioma chwytnymi palcami. Na twarzy małpy widoczna jest para oczu, płaskie nozdrza składające się z dwóch otworów, a także wysunięte do przodu szczęki. Po obu stronach głowy zwierząt widoczne są uszy. Jedna z małp, znajdująca się pośrodku zdjęcia nachylona jest nad białym wiaderkiem, trzyma w dłoni zielony patyk, który wkłada do ust.

Z punktu widzenia zoologii człowiek to rodzaj należący do podtypu kręgowców, gromady ssaków, rzędu naczelnych, podrzędu małp wąskonosych, rodziny człowiekowatych. Za taką przynależnością zoologiczną człowieka przemawia charakterystyczny skład uzębienia mlecznego i stałego, obecność płaskich paznokci na wszystkich palcach rąk i stóp, występowanie menstruacji u samic, liczne podobieństwa w budowie oka, czaszki, łożyska płodowego i in. Najbliżej z człowiekiem są spokrewnione małpy człekokształtne, zwłaszcza afrykańskie: szympans (Pan) i goryl (Gorilla). Różnice anatomiczne dzielące człowieka od reszty naczelnych dotyczą głównie budowy aparatu ruchu i wielkości mózgu.

Antropogeneza (filogenezafilogenezafilogeneza człowieka) to całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły – przez długofalowe zmiany genetyczne – do przekształcenia się form przedludzkich w formy człowieka współczesnego (Homo sapiensHomo sapiensHomo sapiens). Jego historia rodowa (i rodziny człowiekowatych) jest ciągle przedmiotem badań i szerokich dyskusji naukowych.

Zgodnie z założeniami antropogenezy wszystkie bez wyjątku osobliwości ludzkiego ciała i psychiki wytworzyły się u przodków człowieka stopniowo, w wyniku działania tych samych mechanizmów ewolucyjnych.

Dobór naturalny działał w populacjach istot przedludzkich w kierunku faworyzowania osobników o wyższej wrodzonej inteligencji, oddziałując przez tysiące pokoleń, dając w wyniku stopniową, progresywną ewolucję mózgu ludzkiego, zwłaszcza tych jego części, które są siedliskiem wyższych czynności nerwowych. Doskonalenie psychiki z kolei ułatwiło dalszy postęp kulturowy.

RJ5nbAT5TYWxc1

Na fotografii znajduje się czaszka kształtem zbliżona do czaszki ludzkiej umieszczona bokiem do obiektywu. Ma okrągły kształt, posiada oczodoły oraz otwór w miejscu nosa. W górnej szczęce umieszczone są zęby.

Początek antropogenezy jest trudny do określenia. Element uczłowieczania można odnaleźć w późnej kredzie, w powstaniu pierwszych hominoidów (człekokształtnych) w połowie trzeciorzędu (o takich cechach jak powiększony mózg, brak ogona, brachiacjabrachiacjabrachiacja) czy w zejściu z drzew i przyjęciu wyprostowanej postawy ciała przez pierwsze człowiekowateczłowiekowateczłowiekowate (hominidy, Hominidae) przed ponad 4 mln lat.

Pod względem anatomicznym człowiekowate odróżniają się od innych naczelnych specyficznymi cechami.

Cechy odróżniające człowiekowate od innych naczelnych

Dużą rolę w antropogenezie odegrały ogólnoplanetarne zmiany klimatyczne, zachodzące w ciągu ery kenozoicznej, takie jak powstanie pierwszych lądolodów antarktycznych (w połowie trzeciorzędu) czy zlodowacenie na półkuli północnej (od ok. 2 mln lat temu). Następstwem tych zmian było stopniowe ochłodzenie i osuszenie klimatu oraz związane z tym rozszerzenie obszarów sawannowych. Do tak zmienionych na Ziemi środowisk przystosowało się wiele grup ssaków, m.in. liczne małpy. W takim środowisku mogły również powstać pierwsze człowiekowate.

RTeHv7GoPm3RW1

Na zdjęciu znajduje się szkielet Lucy z Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. Składają się na niego fragmenty kości czaszki i żuchwy, fragmenty kości kręgosłupa, kości miednicy, żeber, a także kończyn górnych i dolnych.

Najważniejszym i zarazem początkowym wydarzeniem ewolucji człowiekowatych było zapewne przyjęcie spionizowanej postawy oraz zamiana środowiska leśnego na otwarte tereny typu sawanny, choć trudno określić, kiedy to nastąpiło. Obecnie przeważa pogląd, że najwcześniejsze etapy uczłowieczenia zachodziły jeszcze w środowisku leśnym.

Stopniowe uzyskanie wyprostowanej postawy ciała jest związane z dwunożnym poruszaniem się człowieka. Nastąpiła przy tym zamiana funkcji podporowych kończyn górnych na funkcje (czynności) manipulacyjne. Dwunożność pojawiła się już u formy przedludzkiej i występuje u wszystkich kopalnych form Homo. Wiążą się z nią zmiany w budowie stopy, miednicy, kręgosłupa i czaszki.

Człowiekowate (Hominidae,  hominidy) wyodrębniły się ok. 17 mln lat temu w Afryce i podzieliły na dwie grupy, z których jedna wyemigrowała do Azji, gdzie jest obecnie reprezentowana przez orangutana; druga pozostała w Afryce i tam od ok. 10–8 mln lat ewoluowała w dwóch kierunkach, w wyniku czego wykształciły się afrykańskie małpy człekokształtne (goryl, szympans) oraz australopiteki i człowiek.

W szerokim ujęciu formy człowieka kopalnego obejmują wszystkie gatunki wyróżnione w obrębie rodzaju Homo, opisane na podstawie zachowanych szczątków kostnych z końca pliocenu i z plejstocenu – od najstarszych są to: Homo habilis, Homo erectus, Homo sapiens. W bardziej zawężonym zakresie określenie to zwyczajowo obejmuje także Homo sapiens ze środkowego paleolitu, w tym archaiczne pod względem anatomicznym formy człowieka rozumnego, neandertalczyka, i anatomicznie współczesnego, z paleolitu górnego, dawniej określane jako Homo sapiens fossilis. Nie jest ostatecznie wyjaśnione, jakie stosunki pokrewieństwa ewolucyjnego zachodzą między poszczególnymi formami człowieka kopalnego; m.in. sporne jest, czy wszystkie australopiteki stanowiły jeden gatunek, od którego wywodzi się Homo erectus, czy dwa gatunki, z których jeden był ślepym odgałęzieniem ewolucyjnym, oraz czy Homo sapiens pochodzi bezpośrednio od ludzi neandertalskich.

R1F0AfnE2vWY31

Fotografia przedstawia model Australopithecus afarensis znajdujący się w Muzeum Cosmocaixa w Barcelonie. Na zdjęciu widać postać australopiteka od piersi w górę. Jego ciało pokryte jest gęstą, czarną sierścią. Na jego twarzy znajduje się para brązowych oczu, płaskie nozdrza, a także wysunięte do przodu szczęki z widocznymi zębami. Twarz australopiteka przypomina nieco twarz ludzką.

Rodzaj plioceńskich i wczesnoplejstoceńskich hominidów z południa i wschodu Afryki, zaliczany do rodziny człowiekowatych. Wiek znalezisk 4,17–1,5 mln lat. Większość badaczy wyróżnia cztery odrębne gatunki australopiteków, ale ostatnie odkrycia z okolic Jeziora Turkana wskazują na istnienie jeszcze dwóch gatunków.

Australopiteki wytwarzały prymitywne narzędzia kamienne, prawdopodobnie uprawiały prymitywne łowiectwo; nie znały ognia. Wymarły ostatecznie przed 1 mln lat.

Australopiteki miały stosunkowo mały mózg (380–550 cmIndeks górny 3³), długie kończyny górne, a kończyny dolne tylko o pewnym stopniu adaptacji do dwunożnej lokomocji.

Wśród australopiteków rozróżnia się dwa typy rozwojowe: typ gracylny (gracilis) – delikatniejszej budowy, o mniej masywnej czaszce z mniejszymi w stosunku do siekaczy zębami policzkowymi oraz typ robustny (robustus) – o większych wymiarach ciała, bardziej masywnej budowie czaszki i stosunkowo dużych zębach policzkowych.

R19ANydRx9dwH1

Ilustracja przedstawia rekonstrukcję obozowiska neandertalczyków w Ojcowskim Parku Narodowym. Dwie ciemnoskóre postaci przypominające postaci ludzkie z długimi włosami siedzą przed półokrągłym wejściem do jaskini pod skałą. Przed nimi ułożone są kawałki drewna, na pierwszym planie rosną pokrzywy – niewielkie, zielone rośliny, których łodygę porastają spiczaste liście.

Jest to podgatunek człowieka kopalnego, czasem traktowany jako gatunek Homo neanderthalensis. Zamieszkiwał tereny Europy i Azji Mniejszej w okresie od ok. 180 tys. do ok. 35 tys. lat temu. Większość badaczy uważa, że człowiek neandertalski ewoluował z środkowoplejstoceńskich, późnych form Homo erectus albo z ich europejskich następców Homo heidelbergensis lub z archaicznego Homo sapiens.

Człowiek neandertalski uprawiał myślistwo i zbieractwo, znał ogień i zapewne chronił ciało przed zimnem skórami, praktykował już obrzędowy pochówek zmarłych.

RV0cPPZszz3bv1

Na fotografii znajduje się czaszka neandertalczyka. Ma okrągły kształt, posiada oczodoły oraz otwór w miejscu nosa. W górnej szczęce umieszczone są zęby. Do szczęki przymocowana jest żuchwa z rzędem zębów w dolnej szczęce. Kości czaszki są spojone i zrekonstruowane za pomocą ciemniejszego spoiwa.

Cechy: Duża pojemność puszki mózgowej (do 1800 cmIndeks górny 3³), bardzo masywna budowa czaszki z silnie rozwiniętym wałem nadoczodołowym, wysunięta do tyłu potylica, twarz płaska, wydatna do przodu, żuchwa bez bródki. Szeroki i wydatny nos oraz duże zatoki szczękowe i czołowe pozwalały ogrzać i nawilżyć zimne i suche powietrze. Budowa ciała krępa o stosunkowo długim tułowiu i krótkich kończynach, relatywnie długich odcinkach uda i ramienia, głębokiej klatce piersiowej, szerokich biodrach.

R8XRXveuCORCV1

Fotografia przedstawia zrekonstruowany model popiersia Homo habilis. Jego ciało pokryte jest gęstą, czarną sierścią, na twarzy znajduje się para brązowych oczu, płaskie nozdrza, a także wysunięte do przodu szczęki z zamkniętymi ustami. Z boku głowy posiada okrągłe uszy. Twarz Homo habilis przypomina nieco twarz ludzką, a także twarz małpy człekokształtnej.

Zamieszkiwał Afrykę subsaharyjską pod koniec pliocenu i na początku plejstocenu. Znaleziska potwierdzają, że dotarł do Afryki Południowej. Wyróżniającą cechą anatomiczną jest przede wszystkim pojemność czaszki (680–780 cmIndeks górny 3³). Nie jest wykluczone, że osobnik był zdolny do precyzyjnego manipulowania przedmiotami (stąd nazwa).

Cechy: W porównaniu z australopitekami kości czaszki Homo habilis były cieńsze, bez grzebieni kostnych, wał nadoczodołowy dość delikatny, sklepienie zaokrąglone i wyższe, proporcje twarzy zróżnicowane, mniejsze zęby przedtrzonowe i trzonowe. Poruszał się w postawie wyprostowanej; kości miednicy i kończyn dolnych przystosowane do dwunożnej lokomocji. Wysokość ciała ok. 1,1 m.

R1QnT51rDl2Xk1

Fotografia przedstawia zrekonstruowany model popiersia Homo erectus. Jego głowa i plecy pokryte są czarnymi, kręconymi, krótkimi włosami, na twarzy znajduje się para brązowych oczu oraz nieco wysunięte do przodu nozdrza i usta. Z boku głowy posiada półokrągłe uszy. Ma ciemny kolor skóry. Twarz Homo erectus przypomina twarz ludzką.

Wyewoluował prawdopodobnie w Afryce ok. 2 mln lat temu z populacji Homo habilis, a następnie rozprzestrzenił się na tereny Azji i Europy. Najbogatsze znaleziska pochodzą z Jawy i Chin, pojedyncze – Afryki i Europy. Homo erectus opanował krzesanie i przechowywanie ognia, uprawiał myślistwo i zbieractwo, wytwarzał prymitywne narzędzia kamienne.

Gatunek ten egzystował na różnych terenach przez okres co najmniej 1 mln lat. Pod koniec plejstocenu przekształcił się w bardziej współczesne formy. Według teorii multiregionalnej to one, ewoluując równolegle, stały się przodkami Homo sapiens we wszystkich rejonach Starego Świata.

RrZhX9Q74BWrZ1

Na fotografii znajduje się górny fragment czaszki Homo erectus w kremowym kolorze. Ma okrągły kształt, posiada oczodoły oraz otwór w miejscu nosa. W górnej szczęce umieszczone są pojedyncze zęby.

Cechy: Puszka mózgowa o pojemności przeciętnie 800–1000 cmIndeks górny 3³; grube wały nadoczodołowe, twarz silnie prognatyczna, żuchwa bardzo masywna i bez wyniosłości bródkowej; budową kończyn i tułowia prawdopodobnie nie różnił się od człowieka dzisiejszego.

Badania molekularne i podobieństwo genetyczne między człowiekiem, szympansem a gorylem pokazują, że rozejście się ich linii ewolucyjnych zaszło nie później niż 5 do 7 mln lat temu, wydaje się więc, że najstarsze znane hominidy sprzed 4,5 mln lat (Ardipithecus ramidus) znajdują się już na samym początku historii linii rodowej człowieka. Powstanie i pierwsze etapy ewolucji hominidów przebiegały w Afryce, a pierwszym gatunkiem, który opuścił ten kontynent, był zapewne Homo erectus (pitekantrop) lub jego bezpośredni poprzednik.

W ciągu całej historii człowiekowatych współwystępowały ze sobą różne ich gatunki, o odmiennych przystosowaniach ekologicznych i różnych upodobaniach pokarmowych. Wśród australopiteków wyróżnia się formy gracylne (delikatne), np. Australopithecus africanus, oraz formy robustne (masywne), np. Australopithecus boisei. Jak się wydaje, formy gracylne odżywiały się bardziej urozmaiconym pożywieniem niż roślinożerne australopiteki masywne. W formach gracylnych upatruje się właśnie przodków linii ewolucyjnej prowadzącej do człowieka.

Powstanie człowieka współczesnego jest datowane na ok. 200 tysięcy lat. Badania podobieństwa genów mitochondrialnych ludzi współczesnych wskazują, że gatunek ludzki narodził się w Afryce. Potwierdzają to znaleziska najstarszych szczątków człowieka współczesnego na obszarze RPA (jaskinie Klasies River Mouth, Border Cave) i Bliskiego Wschodu. Około 35 tys. lat temu rozpoczęła się ekspansja człowieka współczesnego w Europie i Australii, od ok. 12 tysięcy lat – w obu Amerykach. Towarzyszyło jej znikanie populacji neandertalskich i innych odmian człowieka powstałych z lokalnych odmian Homo erectus. Nadal pozostaje bez odpowiedzi pytanie, czy ludzie współcześni wywodzą się wobec tego z nielicznej początkowo populacji afrykańskiej i drogą ekspansji usunęli wszystkie wcześniejsze populacje ludzkie (tzw. model pożegnania z Afryką), czy też współczesne odmiany geograficzne człowieka zawdzięczają swe różnice długotrwałej multiregionalnej ewolucji.

Słownik