Istnieją języki, w których funkcje wyrazów w zdaniu są oddawane poprzez szykszykszyk. Takim językiem jest np. angielski. W języku angielskim nie ma fleksjifleksjafleksji, czyli odmiany wyrazów. Zdanie angielskie: Jack informed the professor jest zrozumiałe i jednoznaczne dla każdego, kto zna zasady budowy zdań w angielszczyźnie i wie, że podmiotpodmiotpodmiot stoi na początku zdania, po nim następuje orzeczenieorzeczenieorzeczenie, a po orzeczeniu – dopełnieniedopełnieniedopełnienie. Jest to tak zwany szyk SVO (Subject Verb Object – Podmiot Orzeczenie Dopełnienie). Dzięki jego znajomości jasne jest, że zdanie to znaczy: Jack poinformował profesora, nie zaś: Profesor poinformował Jacka.

Tymczasem w polszczyźnie mamy do czynienia z szykiem względnie swobodnym; powyższe zdanie angielskie można by oddać na dwa sposoby: Jack poinformował profesora; Profesora poinformował Jack. Istnieją subtelne różnice znaczeniowe między tymi zdaniami, jednak ogólna charakterystyka składniowo‑semantyczna jest ta sama: niezależnie od różnic szyku, wyraz stojący w mianowniku to podmiot czynności, wyraz w bierniku to dopełnienie.

R1cB0eEXPZppX1

Zdjęcie przedstawia wieczne pióro i stojący obok niego niewielki kałamarz z atramentem.

Języki słowiańskie należą do grupy języków fleksyjnych; relacje między elementami zdania są wyrażane za pomocą morfemówmorfemmorfemów fleksyjnych. Morfemy te wskazują, czy dany wyraz w zdaniu pełni funkcję podmiotu (mianownik), dopełnienia (biernik, celownik), przydawkiprzydawkaprzydawki (końcówki przymiotnikowe) itd.

Wyrazistość funkcjonalna przypadka wykształciła się w prasłowiańszczyźnie. Pierwotnie biernik miał formę identyczną z mianownikiem. Zdanie ojciec kocha syna przedstawiało się: otьcь lubitъ synъ. Przy szyku swobodnym nie było jasne, co w takim zdaniu pełni funkcję podmiotu, co dopełnienia. Dlatego też biernik rzeczowników męskożywotnych – czyli takich, które mają rodzaj męski, a jednocześnie oznaczają istoty żywe, np. chłopak, pies – przejął formę dopełniacza, dzięki czemu sens zdania stał się wyraźny: otьcь lubitъ synu (później po wyrównaniach końcówek: otьcь lubitъ syna). To, że rzeczowniki męskonieżywotne – czyli rzeczowniki rodzaju męskiego, które oznaczają przedmioty martwe, np. stół, balkon – zachowały formy biernikowe równe mianownikowym, tłumaczy się rzadkością ich występowania w roli podmiotu w zdaniach z dopełnieniem (choć takie zdania można sobie wyobrazić, np. Konar uderzył Janka w głowę).

Także odmiana czasownika jest w polszczyźnie istotna. Podczas gdy w języku angielskim funkcję osoby przejmuje zaimek (I read, you read), w języku polskim ta rola jest przypisana końcówkom fleksyjnymkońcówka fleksyjnakońcówkom fleksyjnym czasownika.

Czas teraźniejszy:

1. robi‑ę 1. robi‑my

2. robi‑sz 2. robi‑cie

3. robi‑ø 3. robi‑ą

Czas przeszły:

1. robił‑e-m/robił‑a-m/(robił‑o-m) 1. robil‑i-śmy/robił‑y-śmy

2. robił‑e-ś/robił‑a-ś/(robił‑o-ś) 2. robil‑i-ście/robił‑y-ście

3. robił‑ø/robił‑a/robił‑o 3. robil‑i/robił‑y

Czasownik w czasie teraźniejszym nie wyraża rodzaju; odmienia się tylko przez osoby i liczby, oddawane odpowiednimi morfemami fleksyjnymi. W czasie przeszłym i trybie przypuszczającym dochodzi jeszcze rodzaj, wyrażany morfemem poprzedzającym końcówkę fleksyjną, np. w liczbie pojedynczej dla rodzaju męskiego -ø-, tzw. zero morfologiczne (zrobił, zrobiłby); dla rodzaju żeńskiego -a- (zrobiła, zrobiłaby); dla rodzaju nijakiego -o- (zrobiło, zrobiłoby). Wydzielaniem i opisem funkcji morfemów zajmuje się dyscyplina nazywana morfologiąmorfologiamorfologią.

Pewne zaskoczenie mogą budzić formy typu „zrobiłom”, „zrobiło”, czyli formy nijakie czasownika 1 i 2 os. w czasie przeszłym. Potencjalnie zawszy miały swoje miejsce w systemie fleksyjnym czasownika; uwzględniają je współczesne opisy gramatyczne (np. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia z 1984 r., s. 175–177). Bywały używane przez pisarzy – od Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej przez Henryka Sienkiewicza po Jana Pawła II – czego przykładem jest poniższy fragment noweli Za chlebem Sienkiewicza:

W języku prasłowiańskim przymiotniki odmieniały się tak jak rzeczowniki. Tutaj także pojawił się problem interpretacji, ponieważ dana forma mogła być interpretowana albo jako rzeczownik, albo jako przymiotnik. Z czasem ta równość formalna została usunięta poprzez powstanie tzw. odmiany zaimkowej przymiotnika (dobrego jak jego, dobrą jak ją itd.), która wyparła starą odmianę prostą. Dziś to właśnie końcówki fleksyjne przymiotnika pozwalają stwierdzić, że mamy do czynienia właśnie z przymiotnikiem, który w zdaniu pełni funkcję przydawki.

Słownik