Utopia i raj

RVHstqCDxV6VE1
Rajski ogród, obraz flamandzkiego malarza Izaaka van Oostena (1613–1661)
Źródło: domena publiczna.

Utopia i raj to dwie krainy, które na mapie naszej wyobraźni leżą obok siebie, ale nie są do siebie podobne. Raj jest danym nam przez Boga miejscem nieustannej szczęśliwości, utopia natomiast to kraina idealnego społeczeństwa, którą stworzył człowiek dla innych ludzi. Raj jest jeden – w kulturze chrześcijańskiej to biblijny Eden, którego opis znajdziemy w Księdze Rodzaju, utopii jest wiele i każda ma własną nazwę oraz rządzi się niezależnymi od siebie prawami ustanowionymi przez człowieka. Raj to miejsce związane z wiarą, naszym życiem duchowym, utopia z kolei to przestrzeń wymyślona przez rozum i ludzką wyobraźnięIndeks górny 1dyIndeks górny 1.

Warto zapamiętać

W polskiej twórczości funkcjonowanie utopijnych społeczeństw nie było częstym tematem literackim. W wieku oświecenia ciekawy obraz krainy zorganizowanej właśnie w taki sposób stworzył Ignacy Krasicki w powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776). Nazwał ją Nipu, co można interpretować, doszukując się pochodzenia tego słowa w języku greckim, jako „nigdzie”.

dy

Eldorado

Obecność Kandyda w Eldorado, utopijnej krainie stworzonej przez Woltera na kartach jego powiastki filozoficznej zatytułowanej Kandyd (1759), jest tylko epizodem w podróży bohatera, mającej uświadomić mu, że żyje w najpiękniejszym ze światów. Kandyd wraz ze swym przyjacielem Kakambem trafiają do Eldorado przypadkowo, ale opuszczają to miejsce świadomie. Zaopatrzeni w złoto i barany, dary od króla Eldorado, wyruszają w dalszą wędrówkę.

Eldorado to kraina oddzielona od świata skalistymi górami, które izolują, a tym samym chronią żyjących tam ludzi od reszty świata. Mieszkańcy Eldorado są szczęśliwi, nie znają trosk, potrafią w swych codziennych pracach łączyć przyjemne z pożytecznym. Bogactwa krainy Eldorado są nieprzebrane – pełno tam złota, srebra, diamentów i innych kosztowności. To z nich wykonywane są wszelkie narzędzia czy zabawki. Z nich też budowane są domy i inne obiekty. I właśnie to, że mieszkańcy Eldorado żyją wśród powszechnego dobrobytu, chroni ich od negatywnych emocji – zazdrości, żądzy posiadania więcej niż mają sąsiedzi. Mieszkańców cechuje umiar, wyrozumiałość, równość wobec siebie i poszanowanie drugiego człowieka. Przemoc i zbrodnia są im obce, gdyż wartością jest spokój i radość z życia. Są także przekonani, że wszystko, co mają, pochodzi od Boga, któremu nieustannie dziękują za otrzymane dary. Każdy czyni to indywidualnie, w Eldorado nie ma bowiem instytucji religijnych.

Wolter Kandyd

Za czym poprowadził Kakambę do starca. Kandyd grał jedynie podrzędną rolę i towarzyszył swemu słudze. Weszli do domostwa bardzo skromnego, brama była srebrna, gzymsy zaś tylko złote, ale obrobione z takim smakiem, iż najbogatsze stiuki nie byłyby ich zaćmiły. Przedpokój był po prawdzie wykładany jedynie rubinami i szmaragdami, ale gust ich wzoru okupywał nadmierną prostotę.

Starzec przyjął cudzoziemców na sofie wyścielonej pierzem kolibrów i podał im chłodniki w naczyniach rżniętych w diamencie.

kandyt Źródło: Wolter, Kandyd, [w:] tegoż, Powiastki filozoficzne, tłum. T. Żeleński (Boy), Warszawa 1985, s. 129.

Kandyd w Eldorado

Eldorado, które przedstawił Wolter w Kandydzie, ma zarówno cechy utopii literackiej, jak i jej parodiiparodiaparodii. Warto bowiem pamiętać, że francuski filozof nader często sięgał po satyrę jako narzędzie walki z powszechnymi przekonaniami i przesądem. Opisana przez pisarza kraina, w której panuje szczęście, bogactwo, równość, tolerancja i której mieszkańcy nie dokonują żadnych zbrodni, okazuje się miejscem niezrozumiałym dla Europejczyka. Wszechobecny dobrobyt czy brak trosk związanych z codziennym życiem nie stanowią zachęty do zamieszkania w Eldorado. Kandyd nudzi się wśród społeczności krainy, nie potrafi odnaleźć się wśród zasad, które tam panują, dziwi się im. Woli świat taki, jaki zna – niebezpieczny, pełny przygód i niedoskonałości, w którym istnieje zło oraz niesprawiedliwość. I dlatego opuszcza Eldorado. Wyjeżdża także z innego powodu – poza krainą przebywa Kunegunda, kobieta, której obiecał wspólne życie.

Słowniczek

parodia
parodia

(gr. parōidía) – naśladowanie stylu, gatunku w celu jego ośmieszenia

powiastka filozoficzna
powiastka filozoficzna

(gr. philéō – miłuję + sophía – mądrość) – utwór z pogranicza prozy fabularnej i eseju filozoficznego, w którym przedstawione postacie i zdarzenia służą ilustrowaniu jakiejś tezy filoz. lub moralistycznej; jako odrębny gatunek literacki ukształtowana w epoce oświecenia; odznaczała się schematyzmem konstrukcji, ironiczno‑parodystycznym przedstawieniem fabuły, mającym ujawnić jej właściwą funkcję — przekazanie treści moralistycznych i światopoglądowych, często w sposób sugerujący względność wszelkich tez i zaleceń

utopia
utopia

(gr. – nie lub éu – dobry + tópos – miejsce, czyli „miejsce, którego nie ma” lub „dobre miejsce”) – termin pochodzący od tytułu łacińskiego dzieła Thomasa More’a Utopia; gatunek literatury dydaktycznej obejmujący utwory (głównie powieści) przedstawiające życie idealnej społeczności, np. na nieodkrytych jeszcze lądach lub w jakiejś odległej przyszłości; ukształtowana w okresie odrodzenia na wzorach traktatów polityczno‑filozoficznych czasów starożytnych (m.in. Platona), uprawiana do czasów najnowszych