Legalna opozycja w Królestwie Polskim

Przyczyn utraty zaufania Polaków do cara oraz wzrostu nastrojów opozycyjnych można szukać zarówno wśród czynników wewnętrznych, takich jak pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju, jaki i zewnętrznych. Odradzające się w Europie Zachodniej ruchy rewolucyjne i liberalne budziły w społeczeństwie polskim nadzieję na uwolnienie się spod władzy zaborców. Poza tym sprzeciw budziła polityka cara. Aleksander I bardzo szybko odszedł od swojej polityki liberalnej, władze rosyjskie w jego imieniu łamały konstytucję. Sytuacji nie polepszało zachowanie wielkiego księcia Konstantego, który reprezentował cara w Królestwie Polskim i dowodził jego armią. Książę bardzo ostro traktował poddanych, karał i poniżał nie tylko szeregowych żołnierzy, ale również oficerów, co powodowało, że patrzono na niego jak na tyrana.

R18XfDCS3rDas

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma podłużną twarz, jest łysiejący z krótkimi włosami po bokach. Ubrany jest w mundur z ciemną górą i białymi spodniami. Ma złote naramienniki, jest przepasany niebieską szarfą, na piersi ma medale. W ręku trzyma czapkę. Za mężczyzną rozpościera się nizinny krajobraz, na którym widoczne są grupy żołnierzy.

Pierwsze słowa krytyki w dyskursie politycznym podniosły się w roku 1818. W sejmie Królestwa Polskiego powstała wtedy opozycja wobec lansowanych przez rząd Królestwa zmian w prawie karnym i w cywilnym. Chodziło o likwidację małżeństw cywilnych. Na czele opozycji, która hamowała poczynania rządu, stanęli bracia WincentyWNWincenty i BonawenturaBNBonawentura Niemojowscy. Ponieważ większość członków popierających ich stronnictwa wywodziła się z rejonu kaliskiego, stąd też przylgnęła do nich nazwa „kaliszaniekaliszaniekaliszanie”. Do roku 1820 skutecznie starali się oni blokować przynajmniej część z tych ustaw, wyraźnie wyrażając swój sprzeciw wobec polityki zarówno rządu, jak i cara. Gdy Aleksander I dowiedział się o działaniach opozycyjnego stronnictwa, w 1820 r. zawiesił sejm i nie zwoływał go aż do roku 1825. Kiedy sytuacja gospodarcza kraju poprawiła się na tyle, że w nowym sejmie znalazło się mniej przedstawicieli opozycji, umożliwiło to rządowi wprowadzenie blokowanych dotychczas ustaw.

WN

Wincenty Niemojowski (ur. 1784, zm. 1834), brat Bonawentury, polityk liberalnej opozycji kaliszan, poseł na sejm Królestwa Polskiego; po upadku powstania listopadowego został skazany na karę śmierci, jednak została później zamieniona na 10 lat katorgi; zmarł w drodze na Sybir

R1YHZm314KZTT

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma pulchną twarz, wyraziste oczy i brwi, prosty nos i pełne usta, krótkie kręcone włosy i bokobrody do wysokości policzków. Ubrany jest w surdut, białą kamizelkę i białą koszulę z wiązaniem pod szyją.

BN

Bonawentura Niemojowski (ur. 1787, zm. 1835) brat Wincentego, działacz polityczny, jeden z przywódców liberalnej opozycji kaliszan, brał udział w powstaniu listopadowym; później działacz na Wielkiej Emigracji

Rrbb3eaA707Hh

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ukazany jest z lewego profilu. Ma duże, smutne oczy, wyraziste brwi, długi, lekko garbaty nos, wydatne usta, krótkie, przerzedzone włosy i długie bokobrody do linii ust. Ubrany jest w surdut, białą koszulę z wysokim kołnierzem i pelerynę z szerokim kołnierzem. Pod szyją ma ciemną apaszkę.

Filomaci i filareci

W związku z brakiem możliwości funkcjonowania legalnej opozycji w Królestwie Polskim w XIX w. rozwijała się patriotyczna konspiracja. Wedle danych policji w latach 1817–1823 skupiała się ona w 50 tajnych organizacjach. W większości były to niezagrażające władzom grupki młodzieżowe, podobne do podziemnych związków istniejących wówczas w całej Europie. W Kongresówce i na ziemiach zabranych zwalczał je aparat policyjny, zorganizowany i inspirowany przez rosyjskiego hrabiego Mikołaja Nowosilcowa.

W 1823 r. w Wilnie wykryto stowarzyszenia filomatów i filaretów, którymi kierował Tomasz Zan, a wśród członków znajdował się Adam Mickiewicz (wydarzenia te stały się kanwą III części Dziadów). Nadany śledztwu rozgłos, niewspółmierny do znaczenia organizacji, miał w istocie na celu doprowadzenie do dymisji Adama Jerzego Czartoryskiego z funkcji kuratora wileńskiego okręgu naukowego, do czego doszło rok później, oraz zmianę polityki względem szkolnictwa polskiego. W dalszej zaś perspektywie rosyjskie kręgi konserwatywne liczyły na skłonienie cesarza do likwidacji Królestwa.

RtisBRjuElbb1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę. Ukazany jest z prawego profilu. Ma krótkie, lekko falowane, zaczesane do góry włosy, które ukazują wysokie czoło, szczupłą twarz, wyraziste oczy, wąski, długi nos i krótki wąsik. Ubrany jest w marynarkę z dużymi, rozłożystymi klapami, kamizelkę, białą koszulę z wykładanym kołnierzykiem, a pod szyją ma zawiązaną apaszkę. Lewą rękę ma schowaną za poły marynarki.

RYWywri6nfXHK

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Widzimy jego prawy profil. Ma półdługie, lekko falowane, zaczesane do tyłu włosy, wysokie czoło, okrągłą twarz, duże oczy, wyraźnie zarysowane łuki brwiowe, szczupły nos i wąskie usta oraz lekko zadartą brodę. Ubrany jest w ciemną marynarkę, spod której wystaje fragment białej koszuli, na szyi ma zawiązaną ciemną chustę.

R1dEyXhJLRzkL

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę o siwych, krótkich, zaczesanych do góry włosach, z długimi, siwymi bokobrodami zachodzącymi na policzki. Ma wyraziste oczy, wysokie łuki brwiowe, prosty, wąski nos i małe usta. Ubrany jest w czarny, elegancki surdut, kamizelkę ze stójką, białą koszulę z wysokim kołnierzem i granatową pelerynę. Pod szyją ma zawiązaną czarną apaszkę.

Towarzystwo Patriotyczne

R1FALkO3bsacl1

Zdjęcie przedstawia drewniany, kryty, czterokołowy wóz zwany kibitką. W wozie po obu stronach znajdują się dwa otwory okienne z kratami. Obok rosną drzewa, w tle widoczny jest budynek.

Poważniejsze zagrożenie dla władz rosyjskich mogły stanowić tajne związki skupiające wojskowych. W Warszawie w 1819 r. major Walerian Łukasiński założył WolnomularstwowolnomularstwoWolnomularstwo Narodowe, w którego szeregach znalazło się wielu żołnierzy. Wzorowana na masonerii organizacja stawiała sobie za cel wywalczenie niepodległości Polski. Gdy w 1821 r. imperatorimperatorimperator zakazał działania lożom, Łukasiński przeorganizował Wolnomularstwo w Towarzystwo Patriotyczne. Rok później spisek jednak wykryto, a jego przywódcę aresztowano. Sprawę usiłował wprawdzie zatuszować wielki książę Konstanty, obawiając się likwidacji Królestwa, którego armią dowodził, lecz nieskutecznie. W 1824 r. sąd wojskowy skazał Łukasińskiego na karę dziewięciu lat ciężkiego więzienia, którą odbywał w Górze Kalwarii i Zamościu. Po wybuchu powstania listopadowego wywieziono go do Twierdzy Szlisselburskiej pod Petersburgiem, gdzie bez formalnego wyroku spędził ostatnie 46 lat życia.

RiE3KhByskXFI1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę na koniu. Ubrany jest w mundur: krótką kurtkę ze srebrnymi guzikami, białożółtym kołnierzem typu stójka i srebrnymi, okrągłymi naramiennikami. Przez lewe ramię ma przerzuconą srebrną szarfę, a ponad nią na lewej piersi ma odznaczenie wojskowe. Ma szare spodnie z żółtymi lampasami. Na dłoniach ma białe rękawiczki. W prawej ręce trzyma uniesioną do góry szablę. Na głowie ma wysoką, usztywnioną czapkę z okrągłym denkiem i daszkiem przyozdobioną srebrnym sznurem i orłem na przodzie. Do czapki przytwierdzony jest srebrny sznur zakładany pod brodę. Pod siodłem jeźdźca umieszczona jest zielona, ozdobna derka z żółtym lampasem.

Mimo uwięzienia swego przywódcy Towarzystwo Patriotyczne istniało nadal, a na jego czele stanął podpułkownik Seweryn Krzyżanowski. Nawiązano nawet kontakty z tajnymi organizacjami rosyjskimi, ale rozmowy na temat wspólnych działań przeciwko imperium zakończyły się fiaskiem, Rosjanie nie godzili się bowiem na włączenie ziem zabranychziemie zabraneziem zabranych do niepodległego Królestwa Polskiego. Natomiast śledztwo, przeprowadzone po upadku petersburskiego powstania dekabrystów, doprowadziło do dekonspiracji polskiej organizacji. Nowy cesarz Mikołaj I, który objął tron po śmierci Aleksandra I w 1825 r., wbrew swemu bratu Konstantemu, znów usiłującemu rzecz wyciszyć, nakazał postawić polskich spiskowców przed sądem sejmowym. Pełniący tę funkcję senat Królestwa długo debatował, czy skazać podsądnych za – jak to określono – „odległe usiłowanie zbrodni stanu”. Niektórzy senatorowie, w tym np. generał Wincenty Krasiński, opowiadali się za surowymi karami, nie z powodu winy oskarżonych, lecz by zamanifestować lojalność wobec imperatora. Przeważyła jednak opinia Czartoryskiego oraz warszawskiego ludu, który nie mógł się pogodzić z uznaniem dążenia do niepodległości za tak ciężkie przestępstwo. Członków Towarzystwa Patriotycznego skazano ostatecznie na dość lekkie wyroki i tylko za niedoniesienie władzom o spiskach rosyjskich.

Dekabryści

RjWEJ8Gaa28w11

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma okrągłą twarz, wyraziste oczy, wąskie brwi, prosty nos i małe usta, krótkie włosy z dużymi zakolami i bokobrody do wysokości uszu. Ubrany jest w kurtkę munduru z wysoką stójką, podwójnym rzędem wypukłych guzików, naramiennikami z frędzlami, na których wyszyta jest liczba 19. Na lewej piersi ma kilka orderów.

Tajne związki gromadzące młodych oficerów pochodzenia szlacheckiego zaczęły w Rosji powstawać w 1816 r. i ostatecznie skupiły się głównie wokół dwóch ośrodków. Na czele Towarzystwa Południowego z centrum w Tulczynie stał Paweł Pestel, który zakładał, że po zbrojnym przewrocie Rosja stanie się republiką parlamentarnąrepublika parlamentarnarepubliką parlamentarną z zagwarantowaną równością obywateli wobec prawa (z tą frakcją prowadził rozmowy Seweryn Krzyżanowski). Nikita Murawjow z petersburskiego Towarzystwa Północnego pragnął zaś monarchii konstytucyjnejmonarchia konstytucyjnamonarchii konstytucyjnej i zniesienia podziałów stanowych.

Zgodnie z ustawą z 1797 r. regulującą zasady następstwa tronu rosyjskiego, w wypadku śmierci Aleksandra I, który nie miał męskich potomków, władza powinna przejść w ręce jego młodszego brata, wielkiego księcia Konstantego. Jednak już w 1821 r. zrzekł się on korony, gdyż obawiał się losu zamordowanego ojca, a także dlatego, że polubił swoje „udzielne polskie królestwo”, a nawet związał się z Polką, Joanną Grudzińską. W tej sytuacji kandydatem do tronu był więc trzeci brat, Mikołaj.

Ustalenia dynastyczne nie zostały ogłoszone publicznie i kiedy imperator zmarł, senat Cesarstwa chciał czekać do ostatecznego wyjaśnienia sprawy. Ten moment niepewności postanowili wykorzystać spiskowcy petersburscy. Wśród wojska, w którym dużą popularnością cieszył się Konstanty, rozpuścili oni pogłoski, że Mikołaj uzurpuje sobie władzę należną starszemu bratu. Konspiratorzy zamierzali zdobyć główne budynki stolicy z pomocą pułków, które 25 grudnia 1825 r. (14 grudnia według starego kalendarza juliańskiego) zgromadziły się na placu Senackim w Petersburgu, by złożyć przysięgę nowemu cesarzowi. Wystąpienie to, nazwane nieco na wyrost powstaniem dekabrystów (z ros. diekabr – grudzień), ograniczyło się do kilkugodzinnego stania z bronią u nogi i kilku wystrzałów, w końcu zaś buntownicy zostali rozpędzeni przez oddziały wierne Mikołajowi.

Równie rozpaczliwa próba wywołania powstania na Ukrainie 15 dni później także zakończyła się niepowodzeniem. Przywódców spisku aresztowano, a w śledztwie uczestniczył sam imperator. Dekabryści zwiedzeni zapewnieniem o jego dobrych intencjach, bez tortur, których wobec szlachty nie stosowano, ze szczegółami opowiadali o planach i odgałęzieniach spisku. W ten sposób władze trafiły na trop Towarzystwa Patriotycznego, co jednak nie uratowało czołowych dekabrystów przed stryczkiem, a stu innych uczestników konspiracjikonspiracjakonspiracji – przed zesłaniem na Syberię.

Spisek koronacyjny

R9eQBsO6gKtUX1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma okrągłą twarz, wysokie czoło, krótkie, zaczesane do tyłu włosy i wąskie bokobrody, małe oczy, szeroki nos i kształtne usta. Ubrany jest w kurtkę munduru z jasnymi wstawkami z przodu, z wysoką stójką i okrągłymi naramiennikami.

Mikołaj I po latach twierdził, że właśnie pod wpływem sprawy Krzyżanowskiego i jego towarzyszy postanowił przy najbliższej okazji doprowadzić do likwidacji polskiej odrębności, choć wobec trudności w wojnie z Turcją i próśb Konstantego poszedł wówczas na kompromis. Jednak już rok po procesie, w 1829 r., imperator przybył do Warszawy, by odbyć oficjalną koronację na króla Polski, co stanowiło gest pojednawczy, podobnie jak zwołanie sejmu. Parlament, mimo drobnych zgrzytów, starał się nie drażnić władcy, który odwdzięczał się deklaracjami swej życzliwości dla Królestwa. Równie pochlebnie o Polakach wypowiadał się wielki książę, jakby rywalizując z młodszym bratem o względy poddanych. Tymczasem tajne SprzysiężenieSprzysiężenie WysockiegoSprzysiężenie, zawiązane pod wodzą porucznika Piotra Wysockiego w szkole podchorążych, zamierzało zgładzić Mikołaja (uwiecznił to w Kordianie Juliusz Słowacki), lecz planów tych nie zrealizowano. W powiedeńskiej Europie, zdominowanej przez Święte Przymierze, a zwłaszcza w ówczesnej sytuacji międzynarodowej – kiedy premierem rządu brytyjskiego był pogromca Napoleona, książę Artur Wellington, we Francji panował konserwatywny Karol X, a Rosja zaskarbiała sobie sympatię liberalnych kręgów zachodnich, udzielając pomocy greckim powstańcom przeciw Turcji – królobójstwo nie przyniosłoby Polakom korzyści, a poparcia dlań nie można było oczekiwać nawet od polskich mężów stanu.

Słownik

Słowa kluczowe

dekabryści, filomaci, filareci, Towarzystwo Patriotyczne, spisek koronacyjny, ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami, kaliszanie, Bonawentura i Wincenty Niemojowscy

Bibliografia

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 1987.

System polityczny, prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815–1830, pod red. L. Mażewskiego, Radzymin 2013.

H. Kocój, Od Konstytucji 3 maja i insurekcji kościuszkowskiej do powstania listopadowego, t. 2, Oświęcim 2017.